Heil en redding in deze tijd
Een symposium over Vrede op Aarde, Vrije Universiteit Amsterdam, 1 december 2023
Mijn eerste kennismaking met Stefan Paas was zijn boek Jezus als Heer in een plat land uit 2001. Ik was zeer onder de indruk van zijn antropologische beschrijving van Nederlandse cultuur en zijn heldere analyse en schrijfstijl. De ondertitel van dit boek, Op zoek naar een Nederlands evangelie, loopt tot op de dag van vandaag als een rode draad door zijn werk heen.
Een persoonlijk boek
Vandaag, zo’n twintig jaar later, ligt er een nieuw boek waarin het verhaal van het goede nieuws van het evangelie hertaald wordt en dat ons een nieuw narratief aanreikt als antwoord op de vraag: ‘Waarom zou je christen worden?’
Anders dan een apologetisch boek waarin met argumenten de redelijkheid van het christelijk geloof wordt verdedigd om de lezer te overtuigen, biedt Vrede op aarde een heel andere leeservaring. Het is een persoonlijk boek, vol met biografische elementen die gebruikt worden als toegangspoort tot het contextualiseren van de westerse theologie, tot de geschiedenis van het protestantisme en tot de contextuele theologie buiten de westerse context.
Versmalling van het evangelie
Paas problematiseert de houdbaarheid van het piëtistisch bekeringsmodel in onze tijd zoals dit overdragen is door boeken zoals de Christenreis naar de eeuwigheid van John Bunyan en de bekende 19e-eeuwse zondagschoolplaat van de brede en de smalle weg. Dit bekeringsmodel dat als ‘de reddingsboot’ wordt getypeerd, resoneert niet meer in onze tijd. In een van zijn eerdere boeken schrijft Paas al over zijn moeite met de wijze waarop het evangelie vaak uitgelegd wordt: ‘Je weet het nog niet, maar je hebt een probleem. Ik zal je uitleggen wat dat is. Het goede nieuws is dat ik ook de oplossing voor je heb.’
Dit bekeringsmodel dat als ‘de reddingsboot’ wordt getypeerd, resoneert niet meer in onze tijd
Deze versmalling van het evangelie komen we niet alleen in de bevindelijke gereformeerde traditie tegen, maar is ook kenmerkend voor de evangelische beweging, inclusief pinksterkerken. Dat is niet verwonderlijk: beide tradities putten uit dezelfde bron van het piëtisme. Daarom is dit ook een belangrijk boek voor evangelischen.
De ‘reddingsboot’-metafoor komen we vandaag binnen de evangelisch-charismatische wereld in verschillende gedaanten tegen: zo is er het ‘cruiseschip’-model. Bekering is niet zozeer gericht op redding voor de eeuwigheid maar biedt toegang tot een succesvol, gezond en financieel welvarend leven. Een andere variant is het oorlogschip, een fregat waar men eenmaal aan boord, voortdurend bezig is met geestelijke oorlogsvoering om zich te wapenen tegen de dreiging van het kwaad. In beide modellen wordt gesproken over bekering als een persoonlijke relatie met God. En wordt verondersteld dat verzoening met God automatisch leidt tot een vernieuwde relatie met de ander, de wereld inclusief de omgang met de aarde. Zoiets als een Keynesiaans ‘trickle down’ effect. Paas laat zien dat deze veronderstelling in de praktijk veelal niet klopt en dat er een beter, breder verhaal nodig is.
Dit is ook een belangrijk boek van evangelischen
Een methodologische aanpak
Het unieke van dit boek vind ik de methodologische aanpak van Paas. Elk hoofdstuk begint met een lied. Dat is meer dan een illustratie voor wat de lezer te wachten staat. Het onderstreept dat theologie niet los verkrijgbaar is, maar ingebed is in verhalen, in geestelijke liederen die ons aangereikt worden binnen een traditie. Het zijn als het ware de geestelijke reserves die we met ons meedragen en die de Geest kan laten oplichten in de diepten van ons leven. Het is hoe theologie in het gewone leven werkt en ervaren wordt. Het boek nodigt ons uit om deze ervaringen te delen en bewust te worden. Zoals het volgende wat ik onlangs meemaakte.
Drie weken geleden lag ik in een ziekenhuisbed, een paar gebouwen verderop aan de Boelelaan. Ik kreeg een dagbehandeling voor mijn schildklier, niets ernstigs, maar toch wel spannend. Terwijl een broeder mijn bed naar de behandelkamer reed, moest ik ineens denken aan een lied dat we de zondag daarvoor hadden gezongen in de kerk, Psalm 139, de Opwekkingsversie. Ik was niet heel nerveus of bang, maar door de woorden van het lied werd ik me bewust van Gods nabijheid. Even later, lag ik op de behandeltafel, toegedekt met een deken. Net voordat de arts de verdoving in mijn hals wilde spuiten, pakte een verpleegkundige mijn hand, en zei: ‘Ik houd je even vast als je het goed vindt. Knijp maar in hand als je het pijnlijk is.’ Het ontroerde me. De aanraking van de verpleegkundige en woorden van het lied vielen ineens samen en tot een betekenisvol en heilzaam moment.
Er zijn ook andere methodologische redenen waarom ik enthousiast ben over dit boek.Een terugkerend thema is de verwevenheid van biografie met de theologie. Binnen verschillende deelgebieden van de theologie is dit niet nieuw – denk bijvoorbeeld aan de feministische en zwarte theologie – maar over het algemeen zijn witte mannen nogal terughoudend om zichzelf, hun achtergrond en ervaring ter sprake te brengen in hun theologische werk. Daarmee stelt Paas terecht dat theologie niet los verkrijgbaar is: reflectie op tijd, context, maar ook positionaliteit is onmisbaar voor goede theologiebeoefening.
Verder is dit boek een pleidooi om de ervaringen van gelovigen serieus te nemen. Voor mij als antropoloog is dat vanzelfsprekend, maar zowel binnen de theologie als ook in de kerk gebeurt dit nog te weinig. Midden in het gewone leven doen mensen ervaringen op waardoor het geloof gevormd wordt: transformerende ervaringen waardoor mensen in het bereik van de Geest komen en op het spoor komen van wie God is. Maar ook ervaringen die vragen stellen aan de legitimiteit van bepaalde theologische overtuigingen. Denk aan de discussie over een westerse visie op de omgang met de schepping en de over legitimering van slavernij vanuit een witte machtspositie zoals hoofdstuk 4 en 6 laten zien.
Een terugkerend thema is de verwevenheid van biografie met de theologie
Een andere waardevolle methodologische keuze is de narratieve benadering die het boek kenmerkt. In onze samenleving op drift is er meer dan ooit behoefte aan verhalen waar we ons mee kunnen verbinden, waar we ons in herkennen, waar we ons door laten aanspreken en die ons richting geven en hoop voor de toekomst. Daarmee sluit dit boek nauw aan bij het verhalende karakter van de Bijbel: een boek vol verhalen van mensen over hun ervaringen met God, midden in het leven.
De problemen van narrativiteit
Voor systematische theologische doordenking kan narrativiteit problemen opleveren: verhalen zijn multi-interpretabel, maken gebruik van symbolen die verschillend ingevuld kunnen worden en bieden de lezer geen duidelijke definities en leerstellingen. Dat ongemak lees ik terug in de eerste reacties van collega-theologen die zich kritisch uitlaten over dit boek: te weinig pneumatologie, te veel christologie, te weinig exegese, onhelder waarheidsbegrip, et cetera.
Voor systematische theologische doordenking kan narrativiteit problemen opleveren
Door de narratieve benadering, de aandacht voor de ervaringen in het gewone leven en de keuze voor een theologie van onderop is de theologische boodschap van dit boek wellicht niet echt vernieuwend voor wie goed ingewijd is in de theologie. Wie de discussies tussen evangelicals en oecumenischen op wereldwijde conferenties door de tijd gevolgd hebben, zal veel herkennen in dit boek. De kracht van het boek is nu juist dat Paas als geen ander de academische theologie kan vertalen en op een aansprekende wijze kan communiceren naar een breed publiek door zijn unieke aanstekelijke schrijfstijl.
Een kritisch punt
Ondanks mijn waardering wil ik een kritisch punt noemen. Denkend aan de actuele thema’s die spelen binnen de kerk en de samenleving heb ik een belangrijk hoofdstuk gemist: een hoofdstuk over gender. Behalve in voetnoot 90 op pagina 207 waar Paas het hermeneutische debat over slavernij vergelijkt met moderne debatten over homoseksuele kerkleden en vrouwen en het ambt, lezen we daar helaas niets over. De voetnoot nodigt echter uit om hier meer mee te doen. Wat is een heilzame theologie vandaag voor vrouwen, voor homo’s en andere minderheden in de kerk en/of de samenleving? Voor de toekomst ligt hier nog huiswerk wat mij betreft.
Ter afronding: Vrede op aarde is een uitnodigend boek om met anderen het gesprek aan te gaan over de betekenis van navolging van Jezus in onze tijd en het persoonlijk leven. Dank Stefan, voor een zeer waardevol en actueel boek!
Miranda Klaver is hoogleraar antropologie van religie aan de Vrije Universiteit Amsterdam.
Stefan Paas.
Vrede op aarde. Heil en redding in deze tijd. Utrecht: Kokboekencentrum, 2023. 368 pp. €29,99. ISBN 9789043540070
Themapagina over heil en redding
In zijn nieuwe boek Vrede op aarde onderzoekt theoloog en hoogleraar Stefan Paas hoe de christelijke boodschap van heil en redding voor de samenleving van nu relevant is. Het christelijk geloof vertelt een verhaal over God die goede plannen heeft met ons en met de schepping. Het is een verhaal vol hoop, troost, vergeving en blijdschap. Hoe kan dit verhaal zo verteld worden in een postchristelijke samenleving dat het mensen raakt?
