Het gezag van de Paus

De paus, bisschop van Rome, vervult een unieke rol binnen de Katholieke Kerk als hoofd van alle bisschoppen en eindverantwoordelijke voor het kerkelijk bestuur. Ook als staatshoofd van Vaticaanstad speelt hij een belangrijke rol in de wereldwijde diplomatie. Dit fragment uit Katholiek van Jan Jaap van Peperstraten geeft een beknopt overzicht van het pauselijk gezag, de curie, de kardinalen en het pauskeuzeproces.

Unieke bisschop

Eén bisschop neemt een volledig eigen plaats in in het leven van de kerk, dit is de bisschop van Rome, de paus. Zoals het apostelcollege een voorzitter had in Petrus, zo is de bisschop van Rome het hoofd van alle bisschoppen wereldwijd. Het gezag van de paus in de Katholieke Kerk gaat heel ver. De paus is de uiteindelijke wetgever voor de kerk en benoemt de bisschoppen. De paus kan ook aan bisschoppen vragen om terug te treden, of ze zelfs ontslaan, al zijn de pausen hier traditioneel zeer terughoudend in. De kerk heeft immers behoefte aan stabiel bestuur, en dat gaat niet als de paus vandaag eens dit doet, en morgen weer dat.

Zoals bisschoppen een staf hebben die hen helpt te besturen, zo heeft de paus een curie. Dit was oorspronkelijk een ander woord voor hofhouding, maar wordt nu uitsluitend gebruikt om het bestuursapparaat van het Vaticaan aan te duiden.

Kardinalen

De belangrijkste bestuurders in het Vaticaan, en vooraanstaande bisschoppen in de wereldkerk, worden door de paus benoemd tot kardinaal. Kardinalen hebben twee belangrijke taken: het zijn de raadgevers van de paus en tevens kiezen de kardinalen een nieuwe paus wanneer deze aftreedt of komt te overlijden. Traditioneel traden pausen meestal niet af. De positie van de paus is zó belangrijk, dat men niet het risico wilde nemen dat een deel van de kerk de voormalige paus als échte paus zou blijven zien. Aftreden kwam dus maar zeer zelden voor. Het probleem hiermee is dat als de paus lange tijd ziek is, het onduidelijk is wie er dan de kerk bestuurt. De curie wordt dan veel te belangrijk. Sinds het pontificaat (een ander woord voor pausschap) van paus Benedictus XVI (2005-2013) wordt hier anders over nagedacht. Hij was de eerste paus die sinds de 15de eeuw uit eigen beweging aftrad.

Verkiezing

De manier waarop pausen gekozen worden, is door de tijd heen veranderd. Vroeger werden de bisschoppen van Rome gekozen uit de (hogere) geestelijkheid van de stad, al dan niet met de hulp van politieke machthebbers. Langzamerhand namen de kardinalen de plaatsen van de hogere geestelijkheid in. Hoewel kardinalen vaak niet uit Rome kwamen, kregen ze een symbolische ‘titelkerk’ toegewezen in Rome. Een gebruik dat tot op de dag van vandaag voortbestaat.

Zoals bisschoppen een staf hebben die hen helpt te besturen, zo heeft de paus een curie

Omdat de informele verkiezingsprocedures voor steeds meer problemen zorgden, werd in 1059 de methode van pausverkiezing vastgelegd door paus Nicolaas II (1059-1061). Hieruit ontstond wat we later het conclaaf zijn gaan noemen. Wanneer een paus sterft of aftreedt, komen de kardinalen bijeen om een nieuwe paus te kiezen. Zij moeten dit in afzondering doen, afgesloten van de buitenwereld (het woord conclaaf betekent dan ook ‘met de sleutel’). Ze mogen pas naar buiten als er een nieuwe paus is gekozen, en niemand vanbuiten mag proberen de kardinalen te beïnvloeden.

Dit systeem is door de eeuwen heen overwegend succesvol gebleken. Op dit moment stelt het kerkrecht een maximum van 120 kiesgerechtigde kardinalen vast. Enkel kardinalen onder de tachtig zijn stemgerechtigd.

Bestuurlijke functie

Hoewel een conclaaf iedere katholieke man tot paus kan kiezen, is het sinds 1378 niet meer voorgekomen dat een niet-kardinaal tot paus gekozen wordt. Dit is geen toeval, want de toen gekozen paus Urbanus VI leidde door zijn bruuske gedrag en gebrek aan een kerkelijk netwerk het Westers Schisma in. Soms zijn er goede redenen waarom we bijna 650 jaar al iets op een eenzelfde manier doen.

Omdat de paus ook het staatshoofd van Vaticaanstad is, is er niet alleen een bestuursapparaat voor de kerk als geheel maar ook voor het bestuur van Vaticaanstad. Het belangrijkste onderdeel hiervan is de diplomatieke dienst. Het Vaticaan is een belangrijke diplomatieke speler in de wereld. Partijen die niet openlijk met elkaar willen spreken, ontmoeten elkaar vaak in Rome op Vaticaans grondgebied.

Enkel kardinalen onder de tachtig zijn stemgerechtigd

De organisaties en structuren van de kerk dienen een belangrijk doel. In strikte zin brengen ze het heil aan de wereld, verenigen mens en God en brengen de volkeren bijeen. In secundaire zin willen ze bijdragen aan de internationale dialoog en de wereldvrede. Het Vaticaan is, als vertegenwoordiger van de internationale rechtspersoonlijkheid van de Katholieke Kerk, lid van meerdere internationale organisaties en is als observator lid van de Verenigde Naties.