Gesprek tussen kerk en Israël voor christelijk Nijkerk?

Zaterdag 28 september organiseerde de Stichting Kerken in de Schijnwerper een feestelijk symposium ter gelegenheid van Nijkerk 600 jaar. Tijdens het symposium vond de presentatie plaats van het omkeerboek Heilig Nijkerk / Hemels Hoevelaken geschreven door John Exalto en Fred van Lieburg. Diverse sprekers waaronder Leo Fijen, Henk Vreekamp, Mechteld Jansen verzorgden een inleiding. De komende dagen kunt u op Theoblogie de integrale teksten van hun lezingen nalezen. Hieronder de bijdrage van dr. Henk Vreekamp.
Zes eeuwen Nijkerk. Al die eeuwen was er een christelijk Nijkerk. Vanwege Jezus Christus. Jezus de Messias, voortgekomen uit het Joodse volk. Zijn apostelen waren Joden. De eerste christenen stamden uit Israël. De kerk was begonnen in Jeruzalem.
In de Dorpskerk van Hoevelaken en in de Grote Kerk van Nijkerk werd gedurende al die zes eeuwen samen met het Nieuwe Testament de Schrift van Israël, het Oude Testament, gelezen. Gelezen en gezongen werden de Psalmen, het liedboek van Israël bij uitstek. Andere kerken volgden in dat spoor, in Nijkerk, Driedorp, Nijkerkerveen en Hoevelaken.
Gedurende de helft van die zes eeuwen woonden zij tussen de christelijke Nijkerkers. De Joden. Vertegenwoordigers in levenden lijve van het volk dat in de kerk ter sprake kwam, in de erediensten, van week tot week. Vlak naast de deur dus.
Door de week waren er prima contacten tussen de Joden en de overige Nijkerkers. Maar in elkaars godshuizen kwamen ze gewoonlijk niet, Joden niet in de Grote Kerk en christenen niet in de synagoge. Wel werden christenen genodigd als gast in de loofhut en Joden op een bruiloft van christelijke huize. Joden in de Veste. Een hechte gemeenschap.
En toen vertrokken ze na drie eeuwen weer uit ons midden. Niet vrijwillig, maar gedwongen. Ten dode opgeschreven.
VANDAAG
Het is vandaag zaterdag 28 september 2013. Op de Joodse kalender de 24^e van de maand  Tisjri in het jaar 5774. Sjabbat is het vandaag. De zevende dag, van gisteravond tien over zeven tot vanavond negen over acht. Gisteren vierde het Joodse volk Simchat Tora, de vreugde om de Tora. De vijf boeken van Mozes werden uitgelezen, het slot van Deuteronomium,  en tegelijk werd opnieuw begonnen bij het begin, Genesis.
Vandaag klinkt in alle synagogen ter wereld de lezing Bereesjiet (Genesis 1:1-6:8):
‘In den beginne schiep God de hemel en de aarde …’.
GISTEREN
In alle synagogen ter wereld, maar niet meer in Nijkerk. Niet meer voor Morie de Liever uit de Holkerstraat. Zo klinken de slotwoorden in het boek van Arie Kok over Morie:
In de verte stak de witte toren boven de stad uit, helverlicht door de zon. Steeds kleiner werd hij, tot er niet meer van over was dan een stip. Morie bleef ernaar kijken tot hij helemaal achter de horizon verdwenen was. [1]
Dat was in de trein, vanuit Nijkerk op weg naar Vught. Op 9 april 1943. De 4^e dag van de maand Niesan in het jaar 5703.
Zeventig jaar later, op 8 juli 2013, de 1^e van de maand Menachem Av in het jaar 5773, worden op de stoep voor de voordeur van het huis in de Holkerstraat struikelstenen gelegd. Voor Morie, zijn vader en moeder, zijn zusjes Celia en Berthie. Op dat moment begint het carillon in de witte toren, helverlicht door de zon, te spelen.
Eeuwenlang kende Nijkerk een sterke Joodse gemeenschap.[2] Omdat de Joden de welvaart bevorderden, met name vanwege ‘de negotie van tabak’, waren zij hier welkom. Volgens overlevering woonde in het nog bestaande Huis met de Bijenkorf aan de Koetsendijk kort na 1600 een familie Italiaander. Rond 1709 vestigden de gebroeders Mordechai en Jacob Italiaander zich als tabakshandelaren in Nijkerk. Afkomstig uit Zuid-Europa werden ze Sefardische of Portugese Joden genoemd. In het pakhuis Groot Kattenburg op de hoek van Nieuwstraat en Koetsendijk zonderden zij een ruimte af die diende als synagoge. Van buiten mocht namelijk van overheidswege niet te zien zijn dat het een synagoge was.
In de loop van de achttiende eeuw vestigden zich in Nijkerk ook de minder vermogende Asjkenazische of Hoogduitse Joden, afkomstig uit Midden- en Oost-Europa. In 1749 woonde meer dan veertig procent van de Joden in de Nieuwstraat, die wel de Jodenbreestraat genoemd werd. In dat jaar telde de veste drie Hoogduitse slagers. Vanaf 1761 spanden de Hoogduitse Joden zich in voor een eigen synagoge. In 1801 werd het gebouw aan de Singel eindelijk ingewijd; vanwege de hoge bouwkosten genoemd ‘sjoel met gouden dak’.
Nadat het ledenaantal begin negentiende eeuw begon terug te lopen, ging de Portugese gemeente rond 1840 op in de Hoogduitse. De voormalige synagoge werd een school, later omgevormd tot vergaderruimte. In 1917 werd een Joodse school gevestigd in de Kloosterstraat. Aan de Brink was een mikwe, een reinigingsbad voor vrouwen.
Aan de Hoogstraat waren twee Joodse begraafplaatsen in gebruik: vanaf circa 1650 bij de Sefardische en sinds 1778 ook bij de Hoogduitse gemeente. In 1962 werden wegens nieuwbouw ter plekke de doden overgebracht naar de derde bestaande Joodse begraafplaats, gelegen aan de Oude Amersfoortse Weg. Hier werd op 10 oktober 2007 het hek van de voormalige synagoge aan de Singel voor de ingang geplaatst.
Met haar twee synagogen bezette Nijkerk een unieke plaats in de mediene.[3] Het Joodse leren stond op een hoog peil. De Joodse gemeenschap te Nijkerk stond bekend als ‘vroom’. De uit Nijkerk afkomstige arts dr. Jacob Michael Weijl (1776-1856) verwierf de religieuze titel Morenu Rav, onze leraar.
Tussen Joden en overige Nijkerkers bestonden goede contacten. ‘Te Nykerk werden de zonen van het oude volk geacht. Men bezocht hen op een hunner feesten in hunne loofhutten; bij sterfgevallen troostte men hen in hunne klaaghuizen’ (G. Beernink). Van 1849 tot 1866 had Nijkerk een burgemeester van Joodse afkomst, Adrianus Marcus. Zijn vader, de vermogende tabaksteler Jacob Marcus, was in 1821 met zijn gezin overgegaan tot het christendom.
Woonden er in 1809 niet minder dan 239 Joden in Nijkerk, ruim twee procent van de bevolking, bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog was dat aantal gedaald tot zestig. Toen viel ook over Joods Nijkerk de Grote Nacht. De nazi’s vermoordden 44 Nijkerkse Joden in de vernietigingskampen. Slechts enkele Joodse stadsgenoten overleefden de oorlog. Nadat in 1954 de synagoge was verkocht, werd in 1960 de Joodse kehilla (gemeente) bij die van Amersfoort gevoegd.
Op dinsdag 9 april 2002 werd aan de Bruins Slotlaan een monument voor de omgebrachte Joden onthuld. De bewaard gebleven sleutel van de synagoge is gebed in een traan van glas. Rabbijn Jacobs uit Amersfoort noemde het gedenkteken ‘een grafzerk voor hen die niet mochten terugkeren naar hun Nijkerk.’
MORGEN
Christelijk geloof in Nijkerk. Nu al zeventig jaar zonder Joodse gemeenschap in ons midden. Missen we als christenen de synagoge? We lezen nog altijd mee in de Schrift van Israël. We geven Hebreeuwse namen aan gebouwen en verenigingen:
Rehoboth, ‘De HEERE heeft ruimte gemaakt’ (Gen. 26:22), kerkelijk gebouw in Hoevelaken,
Eben-Haëzer, ‘Steen der hulpe: tot hiertoe heeft de HEERE ons geholpen (1 Sam. 7:12), kerk in Nijkerkerveen,
Jehova Nissi, ‘De HEERE is mijn Banier’ (Ex. 17:15), kerkelijke vereniging in Nijkerk.
Bij deze namen – denken we dan nog aan de Nijkerkse Joden?
Na de moord op zes miljoen Joden in het hart van christelijke Europa en na de terugkeer van het Joodse volk naar het land Israël hebben kerken een nieuwe verhouding met het Joodse volk gezocht. Niet langer ‘zending onder Joden’ maar het zoeken van ‘een gesprek met Israël’.
Zo heeft de Protestantse Kerk in Nederland een grondwet – kerkorde genoemd – waarin een en ander is vastgelegd over de relatie tot het Joodse volk.[4] Deze uitspraken gaan terug op de kerkorde van de Nederlandse Hervormde Kerk van 1951. Toen werden voor het eerst in de kerkgeschiedenis over de verhouding van de kerk tot het Joodse volk officieel uitspraken in een kerkelijke grondwet opgenomen.
De kerkorde kent in Artikel I twee passages over Israël:
1.
De Protestantse Kerk in Nederland is
overeenkomstig haar belijden
gestalte van
de ene heilige apostolische en katholieke of algemene christelijke Kerk
die zich, delend in de aan Israël geschonken verwachting, uitstrekt naar de komst van het Ko-ninkrijk van God.
7.
De kerk is geroepen gestalte te geven aan haar onopgeefbare verbondenheid met het volk Israël.
Als Christus-belijdende geloofsgemeenschap zoekt zij het gesprek met Israël inzake het ver-staan van de Heilige Schrift, in het bijzonder betreffende de komst van het Koninkrijk van God.
In zogenoemde Ordinanties wordt de inhoud van de kerkorde-tekst nader uitgewerkt. Artikel 2 van deze Ordinanties legt uit wat verstaan wordt onder het gesprek met Israël: 
1.
De kerk is geroepen in al haar geledingen het gesprek met Israël te zoeken en gestalte te geven aan de verbondenheid met het volk Israël.
2.
De generale synode – daarin bijgestaan door organen van de kerk die op dit terrein werkzaam zijn – heeft hierbij in het bijzonder tot taak:
– het onderzoek van de Heilige Schrift ten aanzien van de vragen met betrekking tot Israël te bevorderen,
– leiding te geven aan
– de verdieping en verbreding van het inzicht van de kerk in de weg van God met Israël en
– het gesprek met Israël,
– het inzicht in en bestrijding van antisemitisme te bevorderen,
– de gemeenten toe te rusten tot de ontmoeting met Israël,
– de aandacht voor de plaats van joodse leden van de kerk te bevorderen,
– de arbeid ten behoeve van Israël in de verschillende geledingen van de kerk te coördineren.
3.
De arbeid met en ten behoeve van Israël wordt zoveel mogelijk verricht in samenwerking met organen van andere kerken die in deze arbeid werkzaam zijn.
Een samenvatting van kernpunten in deze kerkorde:
– In haar verwachting van het Koninkrijk van God belijdt de kerk te delen in de aan Israël geschonken verwachting.
– De kerk wil gestalte geven aan haar onopgeefbare verbondenheid met het volk Israël.
– De kerk zoekt een gesprek met Israël over de inhoud van de Bijbel, met name over de verwachte komst van het Koninkrijk van God.
– De kerk zoekt verdieping en verbreding van het inzicht in de weg van Israël in de geschiedenis. Concreet: kennis van zes eeuwen Nijkerkse kerkgeschiedenis houdt per definitie in kennis van de drie eeuwen Joodse geschiedenis in Nijkerk.
– De kerk zoekt dieper inzicht in het kwaad van het antisemitisme om het te kunnen bestrijden. De moord op de Nijkerkse Joden was gevolg van de Nazi-ideologie die mede was geïnspireerd door de anti-Joodse houding en inhoud van de kerk in Europa. Jezus zou, als hij in april 1943 in Nijkerk had gewoond, met zijn moeder Maria, Mirjam, naar Vught zijn vervoerd en daarna naar Auschwitz.
– De kerk vraagt aandacht voor de Joodse leden van de gemeente, die er in elke generatie zijn. De eerste christenen waren Joden. De kerk bestaat principieel uit Joodse en niet-Joodse volgelingen van Jezus.
De komende kwarteeuw voor christelijk Nijkerk? Ik heb een droom. Een visioen zo u wilt. Maar het is wel een concreet voorstel.
In Handelingen 15 gaat het over een discussie in de prille gemeente in Jeruzalem.
Hoe moet het nu met de heidenen die christen worden? Moeten zij de Wet van Mozes geheel of gedeeltelijk in acht nemen? De Joodse volgelingen van Jezus vinden van wel. Iemand als de apostel Paulus vindt van niet. Een compromis wordt bereikt.
Van de heidenen wordt gevraagd dat zij onthouden van tenminste vier zaken:
–          van de dingen die door de afgoden besmet zijn
–          van ontucht
–          van verstikt vlees
–          van bloed (geen bloedworst dus)
Een minimum dus van vier voorschriften. Voorondersteld is dan dat de synagoge de hele Wet van Mozes in acht neemt. Dat zijn alles bij elkaar 613 voorschriften, geboden en verboden.
En dan volgen de woorden (Handelingen 15:21):
Want Mozes heeft van oude tijden af in elke stad mensen die hem prediken, want hij wordt elke sabbat in de synagogen voorgelezen.
Op Nijkerk toegepast:
Eeuwen lang werd Mozes elke sabbat voorgelezen, in de synagoge aan de Nieuwstraat en aan het Singel. Maar dat is verleden tijd. Morgen komen christenen in hun kerken samen. In Nijkerk, Driedorp, Nijkerkerveen en Hoevelaken. Op de dag na de sabbat, in het licht van Jezus’ opwekking en opstanding uit de doden. Want zo luidt de naam van de eerste dag in het evangelie van Pasen. Niet de naam zondag – die naam komt in de Bijbel niet voor. Het is de dag na de sabbat.
En op die dag lezen we voortaan in de kerken mee met de synagoge. Van week tot week. Een jaar lang, de vijf boeken van Mozes. In alle kerken van Nijkerk, Driedorp, Nijkerkerveen en Hoevelaken – dat is mijn voorstel -lezen we voortaan in de ochtenddienst een fragment van de lezing uit Mozes de dag tevoren.[5]
Om van week tot week te gedenken de lege plaats van de synagoge in ons midden. Om de woorden van Mozes te laten klinken nu de synagoge van Nijkerk zeventig jaar geleden voorgoed tot zwijgen werd gedwongen. In alle kerken. In alle kerken zoals die hun deuren openstelden op de Kerkendag van zaterdag 8 juni dit jaar:
De Kruiskerk aan de Venestraat
De Sint-Catharinakerk aan de Holkerstraat
De Grote Kerk aan de Holkerstraat
De Evangelische Gemeente aan de Gasthuisstraat
De Gereformeerde Gemeente aan de Bagijnenstraat
De Goede Herderkerk aan het Alexanderplein
De Hervormde Gemeente Driedorp aan de Barneveldseweg
De Protestantse Gemeente De Eshof aan De Veenslag
De Sint-Paulusgeloofsgemeenschap aan De Veenslag
De Dorpskerk aan de Westerdorpstraat
De Grote Kerk aan de Nieuwe Kerkstraat
De Eben-Haëzerkerk aan de Nieuwe Kerkstraat
Het Apostolisch Genootschap aan de Schoolstraat
De Gereformeerde Kerk aan de Vrouwenweg
De Maranathakerk aan de Henri Nouwenstraat
De Fontein aan de Ds. Kuypersstraat
De Opstandingskerk aan de Hoefslag
De Gereformeerde Kerken (Vrijgemaakt) Nijkerk-O en Nijkerk-W aan de Jan Steenhof
De Christelijke Gereformeerde Kerk De Kandelaar aan de Meinstraat
De Vredeskerk in het Van Reenenpark
In al deze kerken. Morgen enkele verzen uit Genesis 1:1-6:8. Volgende week een passage uit Genesis 6:9- 11:32. Daarop uit Genesis 12:1-17:27. Enzovoort. Volgens het rooster van de synagoge. Een jaar lang.
Dit is mijn droom. Mijn visioen. Mijn concrete voorstel.
Ten slotte.
Vandaag is zij jarig.
Zij viert haar 91^e verjaardag.
Roza Hamburger, geboren op 28 september 1922 in de Holkerstraat.
Negen kampen overleefde ze.
Als Rachel leeft ze in het land Israel.
Vrede over Israël.
Met de woorden van Psalm 91:
ישׁב בסתר עליון בצל שׁדי יתלונן׃
Wie in de schuilplaats van de Allerhoogste is gezeten,
zal overnachten in de schaduw van de Almachtige.
Nijkerk, 28 september 2013
Henk Vreekamp
 
—
Dr. H. Vreekamp, geboren in 1943 te Hoevelaken, was van 1971 tot 1984 hervormd predikant op de Veluwe, in Oosterwolde en in Epe, en van 1984 tot 2002 predikant voor Kerk en Israël. Hij publiceerde talrijke boeken en artikelen. Op 31 oktober wordt zijn nieuwe boek Als Freyja zich laat zien gepresenteerd in Epe. Voor een compleet overzicht van zijn oeuvre bij Boekencentrum, klik hier.