Theologische Filmclub: ‘De waarde van mythe en volksgeloof’
Filosoof Nathanael Korfker over de film De man uit Rome
Films beschouwen op theologische wijze is hot. Begin april werd het christelijke filmfestival Reflect georganiseerd in Pathé Ede en een week daarvoor vond de eerste editie plaats van de Theologische Filmclub. Op 26 maart 2025 kwam een gemêleerd gezelschap, jong en oud, protestant en katholiek, samen in de Augustinuszaal van de Theologische Universiteit Utrecht om eerst naar dr. Arnold Huijgen te luisteren met zijn inleiding op de film en vervolgens De man uit Rome (2023) te kijken. Filosoof Nathanael Korfker was erbij en deelt zijn bevindingen.
Waarheid en leugen
Gebaseerd op het waargebeurde verhaal uit 1995 over het huilende Mariabeeldje in Brunssum, onderzoekt De man uit Rome de waarde van mythe en volksgeloof. De film laat zien hoe een priester naar Limburg komt om daar te onderzoeken of het wonder van het huilende Mariabeeldje volgens de richtlijnen van de katholieke orde wel echt een wonder genoemd mag worden. Waarheid en leugen is een thema dat al in de eerste minuten van deze film naar voren komt als we een overdenking van de priester horen over de vele leugens die hij in zijn werk al heeft aangetroffen. Hij is namelijk niet zomaar een priester, hij is een priester die bekend staat vanwege het ontkrachten van diverse vermeend wonderbaarlijke verschijningen en gebeurtenissen. Maar als je als priester dergelijke wonderen aan het ontkrachten bent, welke ruimte is er dan nog voor geloof? Het is precies deze spanning die tijdens de film voelbaar wordt.
Maar als je als priester dergelijke wonderen aan het ontkrachten bent, welke ruimte is er dan nog voor geloof?
Geloof en scepsis
Dr. Arnold Huijgen wijst in zijn inleiding daarom ook op een citaat in het begin van de film: “If you cannot believe that you can believe, they will not believe you.” Als je zelf niet gelooft dat je kan geloven, hoe wil je dan dat anderen jou gaan geloven? De dorpelingen willen vasthouden aan hun huilende Maria en zullen niet accepteren dat een priester van buiten hun dat wonder komt afnemen als hij zelf niet toonbaar een open houding aanneemt, zijn scepsis bij binnenkomst achterlaat en de mogelijkheid van het wonder toelaat. Maar wat hij achterlaat is niet zijn scepsis. Al vrij vroeg in de film doet de priester zijn priesterboord af. Een detail dat mij opviel omdat ik priester Gauthier de Bekker eens heb horen vertellen dat hij zijn priesterboord nooit afzet omdat hij een gelofte heeft afgelegd waardoor hij altijd in functie is. Zou dit gebaar erop kunnen wijzen dat de priester in de film, zodra hij de wonderen gaat onderzoeken, niet meer in functie is? Met andere woorden: is dit een symbool van zijn ongeloof?
Trauma en geloof
Waarom willen de dorpelingen eigenlijk zo graag vasthouden aan het wonder? Het dorpje Brunssum is in de film getroffen door een traumatische gebeurtenis. Om toekomstig kijkplezier niet te bederven zal ik niet ingaan op welke tragedie zich precies heeft voltrokken in het dorp; het is voldoende om te weten dat deze tragedie aanleiding is om te denken dat de huilende Maria niet voor niets in het dorpje verscheen. De huilende Maria biedt troost aan mensen die iets verschrikkelijks hebben meegemaakt. Een van de vragen die na afloop van de film op het scherm werd geprojecteerd was daarom ook of het denkbaar is dat heiligheid bestaat zonder trauma.
De huilende Maria biedt troost aan mensen die iets verschrikkelijks hebben meegemaakt
De pijnlijke waarheid
De film is gebaseerd op een waargebeurd verhaal, maar neemt op het punt van de traumatische gebeurtenis een loopje met de waarheid. Het trauma dat de dorpelingen in de film beweegt, heeft namelijk nooit plaatsgevonden in Brunssum. De film draagt zo door haar eigen vorm bij aan het centrale thema van de film: waarheid en leugen.
Als we de interpreten van Plato mogen geloven, dan is het leugenachtige karakter van een mythe de reden dat we haar zouden moeten vermijden. Immers, een mythe, kunstwerk of film is slechts een afbeelding van een afbeelding. De echte waarheid ligt volgens Plato in het ideeënrijk alwaar de zuivere concepten zijn zoals die concepten bedoeld zijn. Ironisch genoeg is de meest bekende manier waarop het denken van Plato wordt overgedragen de beroemde mythe van de grot en de schaduwen. Een paar mensen is gevangen in een grot en ziet in de grot een schouwspel waarvan ze denkt dat het echt waar is, maar: er is een poppenspeler achter deze mensen die het licht van de zon gebruikt om het schouwspel te verzorgen. Wanneer een van de mensen losbreekt uit zijn ketenen en trekt naar het licht van de zon, doet de waarheid pijn.
Dit motief van de pijnlijke waarheid zien we terug in films als The Matrix (1999) en Joker (2019), maar ook in De man uit Rome (2023) horen we dit terug. De priester meent namelijk dat de meeste mensen de pijn van de waarheid niet aankunnen en zich daarom ophouden in de leugen.
De priester meent namelijk dat de meeste mensen de pijn van de waarheid niet aankunnen en zich daarom ophouden in de leugen
Antidotum tegen de moderniteit
Het is duidelijk dat Brunssum een pijnlijke waarheid met zich meedraagt, maar maakt dat het fenomeen van een huilend Mariabeeldje minder waarachtig? Het beeldje wordt bij een medisch instituut aan een onderzoek onderworpen en het blijkt dat er natuurlijke oorzaken zijn voor de tranen in het beeldje, maar kon dat niet ook de hand van God zijn? Meer nog dan in dogmatiek, is de priester gevangen in het cartesiaanse dualisme dat de moderniteit plaagt. Scheidingen tussen natuur en mens, natuur en supernatuur, mens en dier, mens en machine, dat is wat dat cartesiaanse dualisme brengt. Deze film en wonderbaarlijke fenomenen in het algemeen dagen ons uit om de werkelijkheid poreuzer te denken. God heeft de werkelijkheid immers naar Zijn beeld geschapen en is verbonden met Zijn schepping. Genoeg reden om te blijven genieten van die zogeheten afbeeldingen van afbeeldingen tijdens toekomstige sessies van de Theologische Filmclub.
Nathanael Korfker (1994) studeerde Filosofie van Cultuur en Bestuur in combinatie met Theology & Religious Studies: Media aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Hij is winnaar van de essaywedstrijd van Wijsgerig Festival Drift in 2017 met het essay Voorbij de bifurcatie.
Lid worden van de Theologische Filmclub?
Ga voor meer informatie naar de website van de Theologische Universiteit Utrecht of meld je direct aan voor de gezamenlijke appgroep via deze link.
