Wijze lessen van Kierkegaard over bezorgdheid

We hadden net een prachtige top beklommen die ons uitzicht gaf op de azuurblauwe Middellandse zee aan weerszijden van Corsica. De ‘steenmannetjes’ die de alternatieve route naar beneden moesten markeren waren nergens meer te bekennen. Het ging wel heel snel naar beneden. Toen het nóg steiler werd ging ik toch maar even poolshoogte nemen. Een koude hand greep me in mijn nek: onmogelijk om verder te gaan. Ik keek naar boven, en de koude hand verstevigde zijn grip. Ook te steil. Terug was ook geen optie meer. M’n hart bonsde in m’n keel.

Bezorgdheid over de toekomst

Die koude hand kennen we bij de Karavaan. We trekken niet voor niets samen op. We doen dat omdat we zien dat we onze wereld naar de afgrond brengen. Daarin zijn we niet bepaald alleen. Ik hoorde Joe Rogan – de bekendste podcaster ter wereld en doorgaans een goedgemutste kerel – deze week zeggen: ‘Lately I’ve been freaking out at night when I’m alone and start thinking about the future of the world, it gives me anxiety before I get to sleep. How does this all resolve?’

Christenen richten daarbij hun bezorgde oog vroom op Christus. Wat is navolging anno 2024? Protesteren op de A12? Leven zonder geld? Weer vlees gaan eten? Het klooster in? Geen kinderen krijgen? En wat zegt Hij dan, de Zot der Zotten, terwijl de hele wereld in de fik staat? Maak je in geen ding bezorgd. Niet als vrijblijvende suggestie maar in gebiedende wijs. Dát is navolging. In dit artikel onderzoeken we Jezus ontregelende oproep om te leven en te handelen uit vertrouwen – hoe hard het ook stormt.

Wat is navolging anno 2024?

Leven vanuit innerlijke rust

Want waar komt roeping in essentie op neer? In elk geval niet op noodzaak. In Gods Koninkrijk roept niet de nood, maar de Liefde. En dat Koninkrijk zweeft niet een beetje in het luchtledige, maar is in u, zei Jezus. Roeping gaat altijd eerst over het vrij worden van de machten in ons, zoals angst en bezorgdheid. Pas dan kunnen we vanuit liefde en vertrouwen werkelijk van invloed zijn op de machten om ons. Anders spelen we hetzelfde vertwijfelde paniekvoetbal als Joe Rogan en de rest van de wereld. Nachtenlang zocht en vond Jezus in de stilte zijn innerlijke vrijheid zodat Hij zich overdag in vertrouwen kon verhouden tot het oneindige appel van een lijdende wereld. Pas als wij vanuit eenzelfde innerlijke rust gaan leven brengen we op onze beurt iets wat er nog niet is: existentieel vertrouwen in een radicaal nieuwe wereld die zowel is als komt.

Wijsheden van Kierkegaard

Deze zotte wijsheid heb ik natuurlijk niet van mezelf. Daar ben ik slim noch geestelijk genoeg voor. Wel slingert er al een jaar een boek van een Deense zot tussen mijn tas, auto, wc en bed. Het is beduimeld vol koffievlekken, onderstreept in verschillende kleuren en valt inmiddels half uit elkaar. Het boek is een bundeling toespraken van de eigenaardige schrijver Søren Kierkegaard. Deze ‘Socrates van Kopenhagen’ zette zijn buitengewoon grote verstand niet in voor het duiden van de buitenwereld van zijn tijd maar vrijwel uitsluitend voor het verkennen van onze binnenwereld en hoe we ons daartoe kunnen verhouden. Daar gaat het om, zegt hij, om ons innerlijke leven en ons concrete handelen, de rest is allemaal afleiding en bezighouderij. Boek na boek fileert hij alle pogingen die wij als mensen doen om te ontsnappen aan het allerspannendste – van binnenuit leven in vertrouwen op God.

Het verbaast dan ook niet dat Kierkegaard in een aantal van die toespraken gefascineerd blijkt door de lelie en de vogel uit Mattheüs 6, waar Jezus zegt: ‘Maak je in geen ding bezorgd. Kijk naar de lelies in het veld, kijk hoe ze groeien, ze maaien en zaaien niet en toch zorgt God voor hen.’ Wil je weten wat je roeping is? Kijk naar de lelie en de vogel, zegt Kierkegaard. Dát zijn je leermeesters. Zij leren ons drie dingen: zwijgen, gehoorzamen en blij zijn!

Roeping gaat allereerst over het vrij worden van machten in ons

De lelie zwijgt, dat is haar eerste zotte les in tijden van bezorgdheid. Als de zon schijnt, als het regent, als de maaimachine tot op drie centimeter genaderd is – de lelie is stil, voor God. In tegenstelling tot de mens, die bij iedere hobbel druk begint te piekeren en discussiëren over de vraag ‘wat moeten we doen?’ Begrijpelijk, maar niet de roeping van de gelovige, zegt Kierkegaard: ‘Je moet eerst het rijk van God zoeken! In zekere zin is er niets wat we hoeven doen. In diepste zin moeten we onszelf tot niets maken, niets worden voor God. Dat is Gods rijk zoeken, en dat begint met zwijgen.’

Stilte die bezorgdheid het zwijgen oplegt

Stilte en zwijgen zijn voor mij onbekenden, maar op die berg in Corsica maakten we kennis. ‘Papa, m’n benen beginnen te trillen,’ schreeuwde Lev. Als een zeester met Parkinson zat hij aan de bergwand vastgeklampt. Net als Merel boven mij, en Maartje en Isaac daar weer boven. De koude hand kneep m’n keel samen. Ik probeerde m’n paniek weg te slikken. Wat moest ik doen? Levs verzuurde benen hielden het niet lang meer. Om me beter te kunnen bewegen gooide ik m’n rugzak van me af, die viel en bleef maar vallen. Terwijl ik me in een schok besefte dat dit helemaal verkeerd kon aflopen, gebeurde het.

Het werd stil in mij. Volkomen per ongeluk.

Ik dacht niet meer aan de vorige en niet aan de volgende minuut. Ik vroeg me niet wanhopig af wat ik moest doen en of ik dit wel kon. Ik voelde me niet schuldig en zelfs niet bezorgd. Ik was nergens anders dan daar, op die berg, met vlak boven mij hen die mij het allerliefste zijn. Ik gaf me over, sprong in blind vertrouwen. Dat was geen verdienste, ik kon gewoon niets anders, ik struikelde de stilte van de lelie in. En daarmee in de tweede les van de lelie, die van de gehoorzaamheid.

Wat die gehoorzaamheid is? Dat ze ‘geheel en al zichzelf en zorgeloos is’, zegt Kierkegaard. De lelie maakt zich niet druk over dingen waar ze niet over gaat. Over de dag van morgen. Over of ze goed genoeg is. De lelie blijft onverstoorbaar doen wat zij te doen heeft: bloeien, op de plek waar ze wortel schoot, zoals alleen zij dat kan. Juist als er om haar heen geen enkele reden voor is. Kierkegaard zegt:

Ik maak me chronisch zorgen over morgen en of ik goed genoeg ben en de toestand van de wereld, maar nu ineens werd ik per ongeluk gehoorzaam. Er was alleen maar dit moment. Ik moest het doen met mezelf zoals ik ben en wat m’n hand vond om te doen. Dus daar gingen we: ‘Even kijken, nu je voet daar. En nu, nee, dat gaat niet, stukje terug, heel goed, wacht, hier laat je maar zakken, ik heb je, ja, en dan dat uitsteeksel bij je rechtervoet, je doet het fantastisch, en nu, hmm, even kijken…’

En het merkwaardige was: ik voelde me blij. Het ging helemaal mis én ik genoot van het moment. Waarom? Ik was er helemaal. Eindelijk. Ik voelde me levender dan ik me in tijden gevoeld had. Zo levend als de lelie. De lelie is zo levend en blij omdat ze blij is met vandaag. Niet omdat haar problemen van morgen zijn opgelost, maar omdat ze beseft dat ze vandaag krijgt wat ze nodig heeft om er te kunnen zijn. Misschien is dit wat Kierkegaard bedoelde toen hij zei:

Hoe liep het verhaal van de Corsicaanse crisis af? Onze jongste, Isaac, hield het uiteindelijk niet meer en viel. Hoe hij zich in z’n val nog vast kon grijpen en Merel in een impuls z’n voeten kon pakken, snappen we nog steeds niet. De wonderlijke afloop maakte ons blij, opgelucht en dankbaar. De lelie was dat de hele tijd al. Ook in Nederland, waar ze in nette rijtjes massaal industrieel geteeld worden in een wolk bestrijdingsmiddelen. Ook daar bloeien ze vandaag, met opgeheven armen. De zotten.

Over Karavaan der Zotten

Karavaan der Zotten is in 2021 begonnen en vindt langzamerhand de weg naar steeds meer lezers. De Karavaan bestaat uit christenen die op eigenzinnige wijze Christus volgen in tijden van storm. Afgelopen februari verscheen hun eerste papieren krant: twintig pagina’s gevuld met zotte verhalen.

Citaten van Kierkegaard komen uit zijn toespraak ‘De lelie op het veld en de vogel onder de hemel’ (1849), bewerkt en hertaald door Geert Jan Blanken in Kierkegaard in gewone taal (2021)