Pastoraat en vergeving

Als het om een klein vergrijp gaat, zijn velen wel bereid om ‘ik vergeef je’ te zeggen. Maar als iemand ingrijpend gekwetst is, het vertrouwen zeer beschaamd, de situatie ingewikkeld – dan is het de vraag of vergeven aan de orde is. Vergeving kan in ieder geval niet afgedwongen worden. In het pastorale werk is het belangrijk om vooral te luisteren. Ruimte te maken voor het verhaal, erkenning geven voor pijn en gevolgen van het aangedane leed. Dat is meestal niet in één keer klaar.

Vergeving is het erkennen van de schuld van de dader en tevens afzien van het recht op wraak en vergelding. Vergeven gaat uit van de benadeelde. Het is een vrije gave, een genereuze, gulle daad en een autonome keuze als gevolg van empowerment en heelwording. Vergeving is als een nieuw begin van leven, een bevrijding voor dader en benadeelde.

Zowel het ontvangen als schenken van vergeving is als teruggegeven worden aan het (L)leven, weer verder kunnen. Concreet betekent vergeving:

• loskomen uit de cirkel van pijn en vergelding
• loskomen uit de dader- en slachtofferpositie
• vrij worden van (machts)banden die binden
• regie herwinnen
• vrede vinden

Maar hoe bevrijdend vergeving kan zijn, voor veel mensen is het een struikelwoord. Gaat het om een klein vergrijp, een overkomelijke kwetsuur, dan zijn velen bereid om ‘ik vergeef je’ te zeggen. Je wilt verder met elkaar, je wilt de toekomst niet belasten. Anders is het als de situatie complex is, de gekwetstheid ingrijpend is en het vertrouwen te zeer beschaamd. Dan is het de vraag of vergeven aan de orde is. Tenzij er een wonder gebeurt?

Voorwaarde om te kunnen vergeven is in elk geval dat de machtspositie van de dader doorbroken is, zodat het slachtoffer vrij kan kiezen. Het maakt het voor de benadeelde/gekwetste makkelijker als de dader oprecht berouw toont, een gesprek durft aangaan en alles in het werk stelt om iets goed te maken en zijn gedrag te veranderen. Maar vergeving kan nooit afgedwongen of geëist worden van de benadeelde. Dan herhaalt zich de eerdere kwetsuur en wordt vergeving een leeg gebeuren. Zeker als iemand groot leed is aangedaan, dan is het een levensproces om te kunnen vergeven en jezelf los te maken van slachtofferschap. Zelfvergeving kan helpend zijn onderweg, maar ook onverwachte goedheid die ervaren wordt.

Vergeving in onze maatschappij en cultuur

Vergeving van schuld speelt in onze individualistische maatschappij geen rol van betekenis. Die term is religieus geladen en behoort tot de persoonlijke sfeer. De huidige excuuscultuur waarbij mensen zichzelf eerder ont-schuldigen, holt het begrip vergeving verder uit. Met het verdwijnen van het begrip ‘vergeving van schuld’  lijkt ook het gesprek over het omgaan met het kwaad en met structurele misstanden op de achtergrond te raken.

Maatschappelijk ligt het accent meer op mediation, het bij elkaar brengen van strijdende partijen na een ruzie of scheiding, zodat mensen weer verder kunnen met elkaar (= verzoening). Het verhaal wordt gehoord, de pijn benoemd, er wordt gezocht naar herstel en een nieuwe balans. Televisieprogramma’s als ‘De rijdende rechter’ en ‘Het familiediner’ ondersteunen deze lijn.

In de rechtszaal is er meer aandacht voor het verhaal van het slachtoffer van een misdrijf. Waar mogelijk wordt detentie vervangen door taakstraffen die bijdragen aan inzicht en inlevingsvermogen bij de dader. Tegelijkertijd wordt de strafmaat voor ernstige delicten hoger en lijkt het lastiger om mensen los te zien van hun misdaden. Alsof mensen niet óók meer zijn dan hun grootste fouten.

In therapieland wordt vergeving vaak teruggebracht tot zelf-vergeving: een innerlijk proces van vrij worden van banden die binden (woede, wraak, wrok, schaamte, zelfverachting). Het gaat erom jezelf te reinigen van het aangedane kwaad en van jezelf te leren houden. De dader hoeft dan niet in beeld te komen. De verantwoordelijkheid ligt geheel bij het slachtoffer, wat ook belastend kan zijn.

Wat betekent vergeving in de Bijbel?

Vergeven heeft de notie van losmaken en losgelaten worden.

In het Onze Vader is er sprake van wederkerigheid: ‘Vergeef ons onze schulden gelijk ook wij vergeven onze schuldenaren’ (Matteüs 6:12-14). Vergeving door God kan pas als we het ook goedmaken met degenen met wie wijzelf in onmin zijn. Mensen worden aangesproken als een ‘wij’, als gemeenschap; je hebt elkaar nodig als steun en getuige om te kunnen vergeven

We delen brood en wijn bij het avondmaal en zeggen ‘tot vergeving van zonden’ (Matteüs 26:28). Vergeving als vergezicht, een nieuwe wereld met geheelde verhoudingen.

Het Jozefverhaal (Genesis 37 – 50) verhaalt de werking van schuldvergeving. Jozef, verkocht door zijn broers, kan alleen vergeven als hij weet dat, in een vergelijkbare situatie als waarin hij geslachtofferd werd, zij dit niet opnieuw zullen doen. Dan is er bevrijding van schuld, een nieuw begin voor allen.

‘Hoe vaak moet je iemand vergeven die weer de fout in gaat? 70 maal 7 maal’. (Matteüs 18:21–35). Dat getal is zowel groot als begrensd. Geen eisenpakket maar een voortgaand beroep op het vergezicht dat vergeving heet. En dat houdt tegelijk rekening met grenzen die een mens heeft.

Veel genezingsverhalen zijn bevrijdingsverhalen, zoals Marcus 2:1–12. Zonde en schuld worden gezien als banden die je gebonden houden. Het benoemen en onder ogen zien, het ermee op weg gaan (neem uw bed op en wandel!) geeft nieuwe opening en levensperspectief.

Welke rol spelen geloof en levensbeschouwing bij vergeving?

Het denken over vergeving is in het Westen bepaald door de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog. Waar de een betoogt dat vergeving de meeste creatieve daad is die een mens kan verrichten (A. Lascaris), benadrukt de ander dat het kwaad geen vergrijp is dat je ritueel kunt uitwissen (E. Levinas). Alleen individuele slachtoffers kunnen hun daders vergeven. Ook God kan dat niet in hun plaats.

De Waarheids- en Verzoeningscommissie uit Zuid-Afrika (bisschop D. Tutu) benadrukt dat de weg naar vergeving en heling alleen open komt te liggen als slachtoffer en dader elkaars menselijkheid kunnen erkennen. Tijdens de processen was er vergeving voor daders als zij alle verhalen van pijn gehoord hadden en zijzelf hun daden opbiechtten.

Er zijn ook tegengeluiden. Uit feministische hoek is er verzet tegen vergeving. Daar worden vraagtekens gezet bij het individualiseren van vergeving: het zou de benadeelde overvragen. Ontbreken er voorwaarden als erkenning, berouw of daden van herstel, dan zien ze het weigeren van vergeving als een profetisch protest.

Onder therapeuten wordt wel gezegd dat vergeving de ongelijkheid tussen de partijen versterkt: de benadeelde gaat als het ware boven de dader en het aangedane leed staan door te vergeven. Zelfvergeving wordt wél gepropageerd als opening naar een andere toekomst.

Exoneratie (=ont-last-en) wordt ook als alternatief aangereikt, waarbij de benadeelde een dialoog aangaat met (de omgeving van) de dader en komt tot een hertaxatie van het gebeurde, waarbij schuld minder telt.

Hoe komt vergeving in pastoraal werk naar voren?

Vergeving is geen algemene regel en mag geen ‘pistool op de borst’ van de benadeelde zijn. In het pastorale werk is het belangrijk om vooral te luisteren. Ruimte maken voor het verhaal, erkenning geven voor de pijn en de gevolgen van het aangedane leed, het isolement, de vervreemding.
Dat is meestal niet in één keer klaar.  Het vraagt tijd om de gelaagdheid aan emoties te horen, wat er onder iemands woorden ligt, hoe leed is gaan wonen in een mens, hoe pijn verleden en toekomst bepaalt.

Het vraagt van de luisteraar om eigen interpretaties, adviezen, oordelen achterwege te laten en ruimte te maken voor wat zich ontvouwt, om de ander te bekrachtigen in zijn of haar weg naar nieuwe eigenwaarde en het hernemen van regie in het leven.

Vaak komt het begrip vergeving te vroeg het gesprek binnen. Er wordt vanuit de kerk of door de dader verlangd dat het slachtoffer het bijlegt, omdat ze tot dezelfde geloofsgemeenschap behoren, of omwille van de toekomst. Maar dan vergeten we dat vergeving een vrije gave is, en dat afgedwongen vergeving het aangedane leed herhaalt en de benadeelde opnieuw ontkent.

De biecht kan een helpend model zijn, voor zowel slachtoffer als dader, om schuld, inkeer en omkeer uit te spreken en zich opnieuw gezien te weten als mens voor Gods aangezicht. De gemeenschap kan hieraan bijdragen door om hen heen te staan.

Do’s:

• Laat het aan het slachtoffer om te vergeven of niet: vergeving schenken is een vrije daad van de benadeelde. Die erkent de schuld van de dader, maar ziet af van het recht op wraak of vergelding.
• Zie vergeven als mogelijkheid: het heelt en bevrijdt als het gebeurt. Maar zie onder ogen dat er ook onvergeeflijkheid is.
• Bedenk dat vergeving vragen tijd kost en niet in één keer klaar is. Het is een proces: onder ogen zien wat je gedaan hebt, de pijn bij de ander zien/erkennen en daar berouw over hebben, zelf benoemen/belijden wat je verkeerd deed, vergeving vragen, schade herstellen.
  Dit geldt ook voor vergeven: ook dat is een levensproces, geen bepaald moment in de tijd.

Don’ts:

• Leg vergeving niet op, dwing het niet af.
• Voer niet aan dat God je vergeven heeft, of de kerk, buiten het slachtoffer om. Dat is een lege huls; God vergeeft, maar is geen witwasser.
• Zie vergeving schenken of krijgen niet als het herstellen van de oude situatie; het kwaad kan niet ongedaan gemaakt worden, veel gevolgen evenmin.
• Vergeven worden betekent niet dat je verder kunt alsof er niets gebeurd is. Vergeving is niet goedkoop. Vergeving doet schuld teniet, maar niet het vrij en verantwoordelijk mens-zijn in relatie tot anderen.

Meer weten: boeken, films, romans, werkmateriaal

Boeken en artikelen over vergeving

• André Lascaris, Neem uw verleden op, over vergelding en vergeving, Ten Have, 1999
• Marcel Poorthuis, Vergeving van het onvergeeflijke, Over de filosofische Talmoedlezing van Emmanuel Levinas, Pardes, 2010
• Contextuele Berichten, jaargang 7, 2002, nr 3 ‘Vergeven’.
• Contextuele Berichten, jaargang 20, winter 2015: ‘Lucht en ruimte geven – over exoneratie’.
• Ruard Ganzevoort e.a. Vergeving als opgave, KSGV, 2003. Daaruit ‘Vergeving moet. Maar het maakt wel uit hoe’.
• Desmond & Mpho Tutu, Het boek van vergeving
• Willem Glaudemans, Boek van vergeving

Romans over vergeving

• Marilynne Robinson, Gilead (2016) en Thuis (2009), Arbeiderspers/Mozaïek
• Edith Eva Eger, De keuze, Bruna, 2017
• Maria Stahlie, De middelste dag van het jaar, Querido, 2017

Films over vergeving

• The Railway Man, Jonathan Teplitzky, 2013
• Our little sister, Hirokazu Koreeda, 2015
• Three billboards outside Ebbing, Missouri, Martin McDonagh, 2017

Werkmateriaal

Forgive to live (werkmateriaal voor jongeren over vergeving, van JOP – Jong Protestant)

Suggesties voor Bijbelteksten, gebeden en liedteksten

Bijbelteksten

• Psalmen: 6, 25, 32, 51, 103, 130, 143
• Jozefverhalen: Genesis 37 – 50
• Exodus 33 en 34
• Micha 7: 18 -20
• Matteüs 6: 9-15
• Matteüs 18: 21-35
• Lucas 7:36-50;
• Genezingsverhalen: Marcus 2: 1 – 12; Matteüs 9: 1 – 8; Johannes 9

Gebeden

Gebed voor een stil verdriet

God, U die liefde bent,
wilt U bij me zijn in deze stilte.

Nu ik stilsta bij de pijn die me is aangedaan,
al is het lang geleden.

Troost mij,
omdat ik nog verdriet meedraag,
dag aan dag, nacht na nacht.

Help mij om de ander te vergeven,
hoe moeilijk dat ook is.

Help mij om mezelf te vergeven,
als ik een aandeel had in wat er gebeurd is.

Wees vandaag bij mij, in dit moment van stilte,
waarin ik even stil wil zijn en mijn verdriet
ruimte geef.

God, U die liefde bent,
dank U dat U er altijd wilt zijn,
ook nu.

Amen.

Uit God, bent u daar? Gebeden, Martha Osborn. Ark Media, 2014

Liederen

• Vergeven en vergeten, Coot van Doesburgh. Uit: Licht. 100 liedjes voor iedereen (Boekencentrum, 2010)
• O Heer God, erbarmend, genadig, Huub Oosterhuis. Uit Verzameld Liedboek (Kok/Halewijn, 2005)
• Liedboek 855 Hem even aan te mogen raken, Michel van der Plas
• Liedboek 861 Als er vergeving is, Marcel en Lydia Zimmer
• Liedboek 962/Verzameld Liedboek 837 Wat ik gewild heb, Huub Oosterhuis
• Liedboek 916 Je kunt niet dieper vallen, Arno Pötzch

Liedboek = Liedboek. Zingen en bidden in huis en kerk (BV Liedboek, 2013)