Basis

Zin in de ouderdom, in theorie en praktijk

Werkvormen voor groepsbijeenkomsten met ouderen

Hoe kun je zinvol en waardig oud(er) worden? Dat is het uitgangspunt van het ouderenproject ‘Onder de Vijgenboom’ in Amersfoort. Geen problematiserende benadering van ouderen, vanuit eenzaamheid bijvoorbeeld, maar een bevestigende, waarderende: vanuit zingeving en waardigheid. Predikant Jan van Baardwijk en René Rosmolen ontwikkelden werkvormen voor groepsbijeenkomsten met ouderen over film, poëzie, kunst en filosofie, spiritualiteit. Ze concentreerden zich daarbij op de hoofdthema’s van het ouder worden én op de reflectie op het eigen levensverhaal. De belangstelling voor deze bijeenkomsten en deze benadering was en blijft groot. De werkvormen dragen bij aan ontmoeting , verdieping en zelfonderzoek bij de deelnemers.

Hieronder vindt u zes thema’s met werkvormen, voor groepsbijeenkomsten met ouderen. Gebaseerd op het boek ‘Zin in de ouderdom‘ waarin u o.a. veel uitgebreidere ideeën vindt over zinvol en waardig oud(er) worden en meer werkvormen voor groepsbijeenkomsten.

Beelden van ouderdom: gracieus oud worden

Het woord ‘gracieus’ heeft veel betekenissen: bevallig, mooi, natuurlijk, ongedwongen, ongekunsteld, bekoorlijk, elegant en hartveroverend. Kunnen ouderen zich laten voeden door dit beeld?

Wie gracieuze ouderen ontmoet, kan geraakt worden omdat zij zich proberen te verhouden tot zowel de kwaliteiten als de beperkingen van hun leeftijd. Rimpels hoeven daarbij niet gecamoufleerd te worden, ze worden aanvaard als natuurlijke getuigen van de laatste levensvorm.

Werkvorm: beeldmeditatie/vragen

Samen kijken naar het beeld van Rembrandt ‘De opdracht in de tempel’.

Vragen:

Heeft u ooit met een (klein) kind in uw armen gestaan?
Appelleert de term ‘gracieus oud worden’ ook aan uw eigen ervaring of verlangens?
Zou u voor uzelf een andere term gebruiken voor uw eigen ouderdom?
Zijn ouderen volgens u in tel?
Welke waarde hebben ouderen in onze maatschappij?

Oud worden met zicht op het geheel van het leven. Over het levensverhaal

De Deense filosoof Kierkegaard schreef ooit: ‘Het leven moet achterwaarts worden begrepen en voorwaarts worden geleefd’.

Een beeld kan dit verduidelijken. Wie jong is zit in een kano en peddelt voorwaarts, met de blik vooruit. Wie oud is vaart in een roeiboot, de blik achterwaarts gericht. Men gaat terugkijkend vooruit, met de rug naar de horizon.

Dit raakt aan een belangrijk aspect van de ouderdom: alleen vanuit deze levensfase kunnen we terugkijken op het geheel van ons leven. Daarbij gaat het om de diepere lagen en vragen. Zoals:

Ben ik degene geworden die ik worden moest?
Is er een verborgen zin of opdracht te ontdekken in mijn leven?
Lichten er hoofdthema’s in mijn levensloop op?
Wat is mijn bijdrage aan het stukje geschiedenis waaraan ik mocht deelnemen?

Werkvormen: vragen

Wordt u aangesproken door het beeld van de ouderdom als het varen in een roeiboot met de blik achterwaarts gericht?
Als u terugkijkt op het geheel van uw leven, welke gevoelens overheersen dan?
Met wie deelt u uw levensverhaal?
Kunt u als u terugkijkt op uw leven kernthema’s of een grondrichting ontdekken?

Werkvormen: beeldend werken

Verbinding met het eigen levensverhaal kan ook plaatsvinden door middel van beeldend werken. Deze non-verbale werkwijze levert bespiegelende effecten op.
Het is wel van belang dat deze werkvorm aangeboden wordt door iemand die er (professioneel) vertrouwd mee is zoals een kunstenaar, tekendocent of creatief therapeut beeldend.
Met de onderstaande creatieve opdrachten hebben wij goede ervaringen (zie ook Zin in de ouderdom blz. 49 v.v.):

Maak een beeld van het geheel van het leven, bijvoorbeeld door een levenslijn of een landschap.
Verbeeld de plek waar je je als kind prettig voelde.
Maak een drieluik: heden, verleden, toekomst.
Ontwerp de voorkant van uw levensboek.

Oud worden als ‘eindelijk vermogen’. Over poëzie en ouderdom

In het gedicht ‘Genesis’ omschrijft de dichteres Ida Gerhardt ouderdom als een ‘eindelijk vermogen’.

De eerste regels luiden:

Oud worden is het eindelijk vermogen
ver af te zijn van plannen en getallen;
een eindelijke verheldering van ogen
voordat het donker van de nacht gaat vallen.

Voor Gerhardt betekent ouderdom dus niet dat ze heeft afgedaan of uitgerangeerd is, integendeel. Ondanks de beperkingen van de ouderdom, zoals lichamelijke gebreken, het verwerken van verliezen, toenemende afhankelijkheid, ziet zij de ouderdom ook als een genesis, een nieuwe wording. Een ‘eindelijk vermogen’ noemt zij dat, een ‘verheldering van ogen’. De tijd van belangen, plannen en getallen is voorbij. Je krijgt misschien meer oog voor wat werkelijk zin en diepte aan het leven geeft.

Werkvormen / vragen

Hoe beleeft u uw eigen ouder worden/ouderdom?
Waar liggen voor u de kwaliteit en waardigheid van de ouderdom?
Speelt het woord ‘nog’ een rol in uw leven?
Herkent u de verschillende betekenissen van het woord mogen?
- Het ‘mogen’ tegenover het ‘moeten’
- ‘Mogen’ als ‘vergund zijn’: het besef van een geschenk en van je gedragen voelen.

Er zijn diverse gedichten die de thema’s van de ouderdom op eigen wijze aansnijden. Denk onder andere aan:

‘Een kinderspiegel’ van Judith Herzberg
‘Ouderdom’ en ‘Sub finem‘ van Vasalis
‘Tijd’van Rutger Kopland.

Zie voor meer voorbeelden: ‘Een lege tafel‘ (poëziewebsite van Eric van Loo, psycholoog in de ouderenzorg, met een aparte afdeling gedichten over de ouderdom) en Zin in de ouderdom (blz. 72 v.v.)

In welke woorden kan ik wonen? Over spiritualiteit van de ouderdom

De spiritualiteit van ouderdom wordt gekenmerkt door het zoeken van een verbinding van de levensloop met een groter geheel/levensgeheim. Men wil daaraan tevens consequenties verbinden.

Het levensgeheim kan op verschillende manieren worden verstaan: als het lot, het geheim van de geschiedenis, het mysterie dat een mens te boven gaat dat of als God die zich openbaart. In de ouderdom kan er opnieuw verwondering ontstaan en doorleefde ontvankelijkheid.

Werkvormen/vragen

Voelt u zich verbonden met een levensbeschouwelijke traditie?
Kent u positieve of negatieve ervaringen met deze traditie?
Wat vindt u van de uitspraak: ‘Ik geloof alles nog, maar alles anders’?
Zijn er betekenisvolle mensen in uw leven (geweest) die voor uw eigen spiritualiteit belangrijk zijn?
In welke woorden kunt of wilt u wonen? Kunt u voor u belangrijke bronwoorden noemen die zin geven aan uw leven?

Wij zijn de tijden. Over ouderdom in filosofie en kunst

Hebben we moed nodig om oud te zijn? In onze moderne samenleving draait veel om jong en vitaal blijven. Gaan ouderen daarin mee of kunnen zij hun eigen ouder-zijn beamen?

Want ouder worden is niet alleen chronologisch bepaald maar is ook een existentieel proces van zelfverwerkelijking. In de tweede levenshelft komen we anders in de tijd te staan; er ligt meer tijd achter ons dan voor ons. Wat hebben filosofen gezegd over innerlijke groei, wijsheid, morele zekerheid en levensvervulling?

Werkvormen/vragen?

Voelt u zich net zo oud als u bent?
Leeft u voor uw gevoel ‘in uw leeftijd’?
Wat vindt u van de formulering ‘de moed om oud te worden’?

Zeer bruikbaar is het boek van J. Dohmen en J. Baars (redactie) De kunst van het ouder worden. De grote filosofen over ouderdom. Het samen lezen van teksten van westerse filosofen schept inzicht en verheldering over het eigen ouder worden. Dit samen lezen kan gecombineerd worden met samen kijken naar kunstafbeeldingen over ouderdom.

Bijvoorbeeld:

Erwin Olaf, Uit de serie Mature: ‘Helena C’
Kees Verwey, Portret van de moeder van de kunstenaar (1953)
Sam Drukker, Portret van Nel Drukker-Bon (2007)
Käthe Kollwitz, Zelfportret (1924) – zie afbeelding.

Voor de opzet van een kring over filosofie en kunst zie Zin in de ouderdom, blz. 181 v.v.

Levenseinde en Voltooiing. Over ouderdom en film

Waar staat het laatste bed? Thuis, in een ziekenhuis, verpleeghuis of hospice? Ouderen kunnen in de laatste fase een zekere druk ervaren. Doorbehandelen of overgeven? Sterk zijn of loslaten? Bang voor lijden of het lijden voor zijn? Een goede plek om te sterven is daar waar veiligheid is en liefdevolle aandacht. Daar waar respect heerst voor menselijke kwetsbaarheid en eindigheid en daar waar ook dierbaren in de buurt kunnen en mogen zijn. Als dat alles aanwezig is, dan is de fysieke plek van het laatste bed misschien wel van minder belang.

Werkvormen / vragen

Heeft u weleens nagedacht of gesproken over de plaats van uw laatste bed?
Heeft u ervaring met een ziekenhuis? Verpleeghuis? Hospice?
Zijn er mensen met wie u over uw eigen levenseinde van gedachten hebt gewisseld?
Kent u de publicaties over het bespreken van het levenseinde van de Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst (KNMG) en de ouderenbonden? En zo ja, is deze informatie nuttig geweest voor u?
Kunt u zich iets voorstellen bij de stervenswensen en levensmoeheid van ouderen?

Werkvormen / films

Samen een film bekijken over het thema levenseinde kan zeer verrijkend zijn. Bijvoorbeeld: