Pastoraat bij suïcidaliteit

Basisinformatie en tips

Suïcide (zelfdoding, zelfmoord) is het opzettelijk beëindigen van het leven door de betrokkene zelf. Voor de meeste mensen die een suïcidepoging doen is niet de dood het doel. Zij zoeken in wanhoop naar een oplossing voor de pijnlijke, eenzame en schijnbaar uitzichtloze situatie waarin zij verkeren.

Van suïcidaliteit kun je spreken als iemand nadenkt en fantaseert over zelfdoding, de wens tot zelfdoding heeft, voorbereidingen treft voor zelfdoding en/of daadwerkelijk een of meer suïcidepogingen doet. Iemand kan dus in het stadium zijn van ‘nadenken over’ maar ook al met de gedachte aan de slag zijn gegaan.

Suïcidaliteit kan tijdelijk of blijvend aanwezig zijn.

Hoe ontstaat suïcidaliteit?

Meestal vormt niet één, maar een complex van factoren aanleiding tot suïcidaliteit. Mensen met de volgende risicofactoren lopen een grotere kans:

• ingrijpende gebeurtenissen: het verlies van een dierbare, seksueel misbruik of mishandeling, verlies van werk of status;
• eenzaamheid, chronische of ongeneeslijke ziekte en pijn. Ouderen die hiermee kampen kunnen het gevoel hebben dat het leven hen niets meer te bieden heeft
• depressie, angst, schizofrenie, psychose, persoonlijkheidsstoornissen en verslaving
• kwetsbaarheid, faalangst, schaamte
• impulsiviteit/ongeremdheid. Moeilijk om kunnen gaan met tegenslag en teleurstelling
• de puberteit: veel pubers maken deprimerende periodes mee. Zij hebben nog weinig ervaring met het omgaan met problemen en denken dat moeilijke tijden niet meer voorbijgaan.
• eerdere suïcidepogingen van de persoon zelf of van iemand uit zijn omgeving.

Het is altijd lastig in te schatten of iemand daadwerkelijk een einde zal maken aan zijn of haar leven. Soms kan één gebeurtenis of tegenslag de doorslag geven.

Hoe herken je suïcidaliteit?

Mensen die een einde aan hun leven willen maken, zenden hierover zelden duidelijke signalen uit. Ze doen juist vaak hun best om hun omgeving niet te alarmeren. Maar suïcidale mensen vertonen wel vaak langere tijd zorgelijk gedrag:

• Zo zijn ze meestal erg somber.
• Ze kunnen last hebben van sterke stemmingswisselingen, erg prikkelbaar en agressief zijn of snel huilen.
• Ook hebben ze vaak nergens meer interesse in. Ze trekken zich terug en raken onbereikbaar.
• Vaak verwaarlozen ze zichzelf.
• Slapeloosheid of juist extreem veel slapen.
• Veel drank of drugs gebruiken.
• Verslechterde school- of werkprestaties.

Sommige mensen laten blijken dat ze niet meer verder willen. Ze zeggen bijvoorbeeld: ‘voor mij hoeft het niet meer’, ‘ik zie het niet meer zitten’, ‘ik ben anderen alleen maar tot last’ of ‘wie zal mij nou missen?

Bij voorbereidingen voor zeldoding kun je denken aan: zoeken op internet naar adviezen voor methodes, schrijven van een afscheidsbrief, weggeven van persoonlijke bezittingen, regelen van financiën voor nabestaanden, overdragen van verantwoordelijkheden, sparen van medicatie, inkopen van materiaal waarmee men zich wil suïcideren, nagaan wanneer er een trein op een bepaalde plek voorbijkomt.

Welke rol spelen geloof en levensbeschouwing bij suïcidaliteit?

Een levensovertuiging is een beschermende factor voor suïcidaliteit: mensen plegen minder vaak suïcide als zij een geloofsovertuiging hebben. Tegelijk kunnen geloofsovertuigingen ook het schuld- en schaamtegevoel versterken over een gedane poging of het hebben van gedachten of plannen hierover.

De intentie van suïcidegedrag is niet altijd duidelijk vast te stellen. Naast de doodswens is er vaak ook een wil tot leven en is er vaak sprake van een wanhoopsdaad in een voor de persoon onverdraaglijke situatie.

Geloof kan hierin ondersteunend zijn. Er zijn immers talloze bijbelse voorbeelden van mensen die niet verder wilden of durfden te leven. Het kan mensen helpen om te zien dat zij niet alleen zijn met deze machteloosheid en wanhoop. Het gevoel door God verlaten te zijn, kan spelen evenals boosheid naar God toe omdat hij niets lijkt te doen aan de moeilijke omstandigheden. Sommige mensen leren verdragen dat zij God bepaalde periodes ‘kwijt’ zijn en anderen vinden manieren om nabijheid van God of mensen te ervaren.

Het kan helpend zijn om te zien en uit te leggen dat deze extreem moeilijke momenten heel zwaar zijn maar vaak ook na verloop van tijd verminderen of dat de situatie na verloop van tijd anders gaat aanvoelen.

Soms ook zijn er geen directe aanleidingen, maar speelt een ernstige psychische ziekte zoals een depressie of een psychotische stoornis; waardoor de werkelijkheid als anders wordt ervaren.

Voor de naaste omgeving van mensen die suÏcide gepleegd hebben, is veel steun nodig. Zij voelen zich vaak schuldig (‘had ik maar…’)  en krijgen soms ook te maken met mensen die de visie hebben dat bij ‘echt’ geloof geen suïcide wordt gepleegd omdat God daartegen beschermt.

Do’s en don’ts

Wel doen in pastoraal contact met iemand die suïcidaal is:

• Bij concrete suïcideplannen huisarts/hulpverlenerscontact en een naaste inlichten.
• In contact blijven.
• Stilstaan bij waardevolle contacten met anderen bijv. hun kinderen.
• Samen zoeken naar de zin van het leven voor deze persoon en hoe geloof hierin een plek kan krijgen.
• Mensen die in behandeling zijn hebben vaak een veiligheidsplan. Hier kan naar worden gevraagd.

Niet doen:

• Het onderwerp uit de weg gaan. Belangrijk is om ruimte te geven om over de doodswens te spreken en de doodswens te normaliseren. In moeilijke omstandigheden hebben veel mensen (ook in de bijbel) gedachten aan de dood.
• Suïcidegedachten of plannen als zonde duiden of als gebrek aan geloof.
• De ander proberen te overtuigen; dit wordt vaak ervaren als onbegrip.
• Eigen machteloosheid onbewust op de ander afreageren.

Deskundigen

• www.113online.nl – voor wie denkt aan zelfdoding of als je iemand in je omgeving hebt over wie je je zorgen maakt. Online chat/contact, therapie, zelfhulp, informatie, ervaringen, hulp in de buurt.
• Tips voor naasten van iemand die zelfdoding overweegt (van Mind Landelijk Platform Psychische Gezondheid).
• www.ivonnevandevenstichting.nl – Deze stichting is opgericht door naasten van Ivonne van de Ven, die een einde aan haar leven maakte. De stichting wil een bijdrage leveren aan de preventie van suïcide en hulp aan nabestaanden.
• www.suicidepreventievoorkerken.nl – biedt ondersteuning, speciaal voor kerken, gericht op het voorkómen van suïcide. De site biedt informatie (zoals de meest voorkomende misvattingen), gespreksadviezen en hulpmiddelen (o.a. schema’s voor instructies aan pastorale teams). De stichting kan een studiemiddag verzorgen voor kerken.

Meer weten

• Hoop doet leven. De 113Online Suïcide Survival Guide, Jan Mokkenstorm, Boom 2013. Hoe kom je op de weg naar zelfmoord terecht? En belangrijker nog: hoe kom je er weer vanaf? Wat kun je zelf doen om te overleven? Hoe kun je de gedachte aan zelfmoord begrijpen? Hoe zorg je ervoor dat jijzelf de baas blijft over die gedachte en niet andersom? Wie kan je daarbij helpen en om welke hulp gaat het dan?
• Alex van Ligten, Vertalen van verdriet. Gideon de dichter en Gideon de Richter. Skandalon, 2014. Theoloog en vertaler schrijft over zijn zoon Gideon, die op 38-jarige leeftijd een einde aan zijn leven maakte. Wat waren zijn beweegredenen? Ook beschrijft hij hoe hij troost put uit het vertalen van het Bijbelboek Richteren 6 uit het Hebreeuws. In het verhaal over de Bijbelse Gideon ziet hij parallellen en associaties met zijn eigen Gideon.
• Artikelen over suïcide, suïcidaliteit en geloof
• Documentaire van één vandaag Waarom wil jij dood?’. De documentaire volgt psychiater Chloë Bollen en sociaal psychiatrisch verpleegkundigen Geert Reintjes en Bert Konings in gesprek met cliënten en familieleden.
• Voor nabestaanden na zelfdoding: Liesbeth Gijsbers, Ik en de verloren ander. Kleine filosofie van rouw en verlangen.