3. Paus Franciscus: Gnosticisme als vijand van heiligheid
Afgelopen voorjaar publiceerde paus Franciscus zijn pauselijke brief aan de Kerk, Gaudete et exsultate. In het Nederlands heet deze publicatie Wees blij en juich[i]. Het is een tekst die gaat ‘over de roeping tot heiligheid in de hedendaagse wereld’. Geeft Franciscus antwoord op de vraag: waar alledaagse heiligheid te vinden is? We bespreken het in een serie over de pauselijke brief.
Elsbeth Greven, uitgever theologie en religie
Wat probeert Franciscus ons, mij, te zeggen met zijn tekst? En wat roept dat bij mij op? Welke passages raken mij? Ik noem er hier weer enkele.
‘Gnosticisme veronderstelt een geloof in de beslotenheid van het subjectivisme, waarin alleen een bepaalde ervaring van belang is of een aantal redeneringen en kennis die men beschouwt als mogelijkheden tot welbehagen en verlichting, maar waar het subject uiteindelijk opgesloten blijft in de immanentie van zijn eigen rede en gevoelens.’
Zo omschrijft Franciscus het bovengenoemde gnosticisme, als ‘subtiele vijand van heiligheid’. De kritiek op deze leer die paus Franciscus geeft is daarentegen allesbehalve subtiel: het is volgens hem een ‘dwaalleer’ en ‘het is een van de ergste ideologieën’. Het opgesloten zijn in de eigen ratio en doctrine geeft aanleiding tot ‘een narcistisch en autoritair elitarisme (…) waar men zijn energie stopt in de controle van de toegang tot genade, in plaats van die toegang te vergemakkelijken’.
’Ze (‘’gnostici’’) beoordelen anderen op basis van hun bekwaamheid en de complexiteit om bepaalde doctrines te verstaan. Zij denken aan een geest los van het vlees.’
Het vermogen tot naastenliefde is volgens Franciscus een parameter voor de ‘menselijke volmaaktheid’. Die naastenliefde is het teken van Christus’ lijdende incarnatie in de ander, die de gnostici niet werkelijk kunnen ervaren. Het gnosticisme is zoals Franciscus zegt ‘een geest zonder God en zonder vlees’ en ‘een God zonder Christus’. Het voornamelijk uitgaan en gebruikmaken van (eigen) kennis en informatie, abstracties, theorieën en logische geordendheid kan inderdaad iets gevaarlijks hebben, zeker wanneer het de humaniora betreft of de theologie. Het gevaar ligt op de loer dat de theorie een doel op zich wordt. Maar de theorie of, zo men wil, de kerkelijke leer, moet altijd een verbinding hebben en houden met het leven. Zij zal de mens ten dienste moeten staan, rekening houdend met de menselijke maat. Zo ontstaat een geïncarneerde spiritualiteit die voedt en werkzaam is voor de ander – en voor jezelf – en waarin barmhartigheid een plek kan krijgen.
‘Want het gnosticisme ‘’wil vanuit zijn wezen het mysterie temmen’’, zowel het mysterie van God en zijn genade als het mysterie van het leven van anderen’.
Het gnosticisme is volgens Franciscus niet alleen een leer zonder God en zonder vlees, maar ook een leer zonder mysterie. Veel zaken in onze maatschappij zijn gericht op controle, beheersbaarheid en autonomie. Het christelijk geloof richt zich meer op het loslaten hiervan, want het is in de eerste plaats een openbaringsgodsdienst. Mij werd allengs duidelijk in het lezen van dit hoofdstukje dat het niet in de eerste plaats gaat om kennis (van Jezus), maar veel eerder om ervaring. En in dat verlengde: niet om definitie maar om mysterie. Niet om controle maar om de Heilige Geest. Niet om perfectie maar om het Leven. Niet om autonomie maar om genade.
‘In feite zou wat we geloven en weten altijd een aansporing moeten zijn om beter de liefde van God te beantwoorden, want ‘’men leert om te leven’’; theologie en heiligheid zijn onafscheidelijk met elkaar verbonden’.
Dat vind ik een prachtige uitdrukking en slotconclusie van Franciscus: ‘men leert om te leven’. Ook de ratio is in het geloof uiteindelijk van belang, als het maar gericht is op (de ander) begrijpen, om de liefde van God beter te kunnen beantwoorden, om toewijding, en om het leven ten volle te kunnen leven. Daarin schuilt het heilige.
Eerste blog zie hier:
https://www.theoblogie.nl/gelukkig-die-zuiver-van-hart-zijn-want-zij-zullen-god-zien/
Tweede blog zie hier:
https://www.theoblogie.nl/de-oproep-van-paus-franciscus-om-heiligheid-opnieuw-te-laten-klinken/
De naam van God is genade
Paus Franciscus richt zich in dit boek persoonlijk tot elke man en vrouw ter wereld, binnen en buiten de kerk. Via een intieme dialoog wil hij een inspiratie zijn voor iedereen die op zoek is naar een betekenis in het leven. Op elke bladzijde zindert het verlangen om vooral het onrustige, gekwelde deel van de mensheid te bereiken dat erom vraagt te worden omarmd in plaats van weggeduwd: vluchtelingen, gevangenen, armen, en mensen aan de rand van de samenleving.
