Als in een wazige spiegel

Werken met film in de kerkelijke gemeente

Dat meer dan levensgrote doek

De bom sloeg bij mij in ergens in 1965 of 1966 met de vertoning van The Sound of Music (Robert Wise 1965). Als jongetje van 7 of 8 jaar heb ik toen de overweldigende kracht van cinema ondervonden. Ik had me zo ingeleefd in de film dat ik er al fantaserend en dagdromend mee verder ging en mijzelf in de film ‘projecteerde’.

Wat ik op dat meer dan levensgrote doek had gezien was niet alleen het verhaal en de verbeelding van iemand ánders. Het leek wel of er een programma bij mijzelf werd geladen. Een virtuele werkelijkheid (dat woord hadden we toen nog niet…) die een eigen leven in mij ging leiden. Die ongelofelijke beeldbewegingen die je het gevoel gaven dat je kon vliegen: het begin, inzoomend op een jonge, blonde vrouw die zingt: ‘The hills are alive with the sound of music …’ Ik was betoverd en weigerde ervan los te komen. Dit ‘virtuele’ had de kracht van een grotere of zelfs hogere realiteit.

De kracht van film

De kracht van film ligt in het vermogen om je te laten zien en ervaren. Een verhaal in woorden spreekt tot onze innerlijke verbeelding. Een verhaal in beelden en geluiden opent voor ons een virtuele werkelijkheid, als in een droom waarin wij van alles getuige zijn. De kracht van de bioscoopvertoning is de ver duisterde omgeving waarin wij alles, in eerste instantie passief, over ons heen laten komen. Vervolgens biedt film identificatiemogelijkheden. De vereenzelviging biedt ons de mogelijkheid om iemand anders te zijn voor de duur van het verhaal. Het verhaal gaat verder in onze gestimuleerde fantasie. Beelden, in combinatie met geluiden (stemmen, omgevingsgeluiden, muziek), brengen ons in vervoering. Zij hallucineren voor en in ons een nieuwe werkelijkheid, een nieuwe visie op onszelf, een nieuw perspectief op ons leven. Soms ook een duister perspectief.

Het is maar film?

Waarom houden wij zo van verhalen? Waarom verliezen we onszelf bij tijd en wijle in een film of een boek dat ons diep raakt? Neemt u, voor u verder leest, even de tijd om uzelf een titel te herinneren van een film die u heeft geraakt. (Het mag uiteraard ook een boek zijn.) Wat raakte u zo? Met wie voelde u uzelf verbonden of zelfs: wie was u in het verhaal? Heeft het verhaal uw leven beïnvloed of zelfs veranderd? En, zo ja, hoe?

De laatste jaren neemt het vertonen van films in kerkelijke gemeenten toe. Waarom eigenlijk? Is een film niet gewoon een medium voor vermaak? Welke middelen heeft film om ons dingen te laten zien, beleven en zelfs inzien? Er zijn toch maar weinig films die gaan over geloof? Laat staan dat zij een christelijke inhoud zouden hebben! Kan film iets toevoegen aan de Woordverkondiging?

Als in een donkere spiegel

Film spiegelt op vaak mysterieuze of zelfs mystieke wijze de werkelijkheid waarin wij leven. Daarom koos ik als titel een tekst uit de eerste brief van Paulus aan de Korintiërs (13:12). Tegelijkertijd is de titel ook een verwijzing naar een film van Ingmar Bergman uit 1961 –Såsom i en spegel, nog steeds als dvd verkrijgbaar met de Nederlandse titel Als in een donkere spiegel.

Wat zie je als je in een spiegel kijkt? Jezelf zoals je werkelijk bent. Als je langer kijkt, rijzen er steeds meer vragen: wie ben je dan? Wat gaat er in je om? Wat betekent het om jezelf te zijn? Wat betekent het om te geloven dat God ons naar zijn beeld en gelijkenis heeft geschapen? Met al deze vragen houdt film zich impliciet én expliciet bezig. En wat meer is: elk verhaal, elke film probeert een verlossend antwoord te geven op deze vragen door een probleem neer te zetten en op te lossen. Zelden zijn de problemen eenvoudig en de oplossingen evenmin. Elke film zoekt naar haar eigen geloofwaardigheid.

De geloofwaardigheid van film loopt niet per se in de pas met realisme. Een sprookjesachtige film appelleert aan een ander soort geloofwaardigheid. De geloofwaardigheid van een film schuilt in de integriteit en de kracht van het proces, de ontwikkeling waarin zij haar publiek kan brengen.

Het kan een valkuil zijn om alleen te denken aan specifiek christelijke films of films met een boodschap. De voorkeur gaat uit naar films met een goede diepgang. Bedenk daarbij dat een snelle, commerciële film die ook kan bieden!

Een sprekend relaas van de impact die film kan hebben en de wijze waarop film je leven kan beïnvloeden, biedt de documentaire Life, Animated (Roger Ross Williams, 2016). De hoofdpersoon Owen lijdt aan een vorm van autisme. Hij slaagt erin om via tekenfilms het leven en de uitingen van mensen beter te begrijpen. Met verbluffend resultaat!

Een paar ervaringen die tot nadenken stemmen

De eerste film die ik ooit in gemeenteverband vertoonde was Bruce Almighty (Tom Shadyac, 2003). Ik dacht werkelijk een smasher te hebben: komisch en vol theologische vragen. Wat wil je nog meer! Tijdens het nagesprek bleek dat de meeste grappen niet aan het publiek besteed waren. Men vond de film nogal overdreven. Let wel: er klonken geen theologische of andere inhoudelijke bezwaren. Men pruimde gewoon de humor niet.

Een andere film die mij destijds zelf enorm raakte was What Dreams May Come (Vincent Ward, 1998). Ik voelde bij mijzelf de spanning bij de vertoning van deze film. Juist omdat hij zoveel voor mij betekende. Gelukkig reageerde iedereen licht positief. Het slot ervoer men echter als te onwaarschijnlijk, te gemakkelijk, te positief. Ik realiseerde mij dat men de film zag als een verhaal en niet als een benadering van Bijna Doodervaringen die mensen ook werkelijk kunnen hebben.

De volgende films vielen bijzonder goed bij het publiek: Snow Cake (Marc Evans, 2006), Paul dans sa vie (Rémi Mauger, 2005) en Jagten (Thomas Vinterberg, 2012). Deze drie films verschillen onderling enorm van elkaar. Om verschillende redenen raakten deze films het publiek. Paul dans sa vie (Het leven van Paul) is een soort documentairefilm over een Normandische boer. Ik heb nog nooit zoveel publiek gehad als bij deze film: ongeveer veertig mensen, veelal boeren. Het nagesprek bij Jagten (De jacht) is het meest diepgaande nagesprek geweest dat ik heb meegemaakt: over incest. Snow Cake ontroerde mensen diep.

Het lijdt geen twijfel dat film veel kan losmaken, maar je weet nooit zeker wat en hoeveel. Onlangs heb ik van anderen gehoord dat iemand de film Still Alice (Richard Glatzer en Wash Westmoreland, 2014) keek en in paniek wegliep. Deze persoon, zo bleek later, herkende de problematiek van dementie/Alzheimer bij zichzelf (!). Het zijn niet altijd leuke en bemoedigende kijkervaringen die films ons bereiden.

Een paar vingerwijzingen

Stel een clubje van verschillende mensen samen die allemaal iets hebben met film en denk met elkaar na over de film(s) die je wilt gaan vertonen.

Beantwoord de vraag: wat willen wij met de vertoning van deze film(s)? Waarom deze film(s)? Het werkt daarbij goed om een diversiteit aan films uit verschillende periodes en met verschillende invalshoek aan te bieden.

Ken uw publiek. Probeer een inschatting te maken van wat mensen aanspreekt en aankunnen. Denk aan een gevarieerd aanbod van serieus en ontspannen, van tragedie en komedie, van spanning en drama, enzovoort.

Begin op tijd. Let op de duur van de film. Je wilt immers gelegenheid bieden om erover na te praten! Sommige mensen zullen een nagesprek op prijs stellen. Anderen niet. Soms juist wanneer een film iemand heel erg heeft geraakt. Je hebt mensen die na afloop van de film onmiddellijk willen praten, terwijl anderen juist nog even tijd nodig hebben om tot zichzelf te komen. In ieder geval werkt het goed als er een drankje en een hapje is. Even een moment om het geziene te verwerken.

Een goed begin voor een nagesprek is vrijwel altijd een kort rondje waarin ieder de gelegenheid krijgt om iets aan te dragen wat de film bij haar of hem heeft gedaan. Niet zelden levert een dergelijk ontspannen rondje ook de aanhaakpunten om dieper af te steken. Je kunt overwegen om een film in te leiden of om iets aan te reiken na vertoning. Laat de film wel zelf haar werk doen.

Zorg er te allen tijde voor dat de vertoning van de film legaal is. Je kunt de rechten op vertoning regelen via www.filmservice.nl. In de praktijk schommelen de kosten rond € 2,– per persoon.

Verder kijken dan je neus lang is

Er is veel informatie over film te vinden op sites als www.imdb.com en www.moviemeter.nl. Googlen op kernwoorden, als je themafilms zoekt bijvoorbeeld, kan goed werken. De volgende sites kunnen behulpzaam zijn bij het maken van keuzes: www.filmtotaal. nl/recensie; www.filmvandaag.nl/recensies; www.filmkrant.nl.

Als je naar een specifiek christelijke visie op film zoekt, kun je je licht opsteken bij: Jeffrey Overstreet: Blik achter de schermen – Licht en duisternis in speelfilms (Barneveld 2009; vertaling van Through a Screen Darkly, Ventura California 2007). Site: www.lookingcloser.org. Bart Cusveller (en anderen), Cinemasofie – Grote vragen op het grote scherm, Amsterdam 2017; Scherp gezien – Film en christelijke filosofie, Amsterdam 2011; Het betoverde land achter het filmdoek – Een christelijke blik op film en fantasy, Amsterdam 2009. Google op zijn naam voor meer actuele bijdragen aan dit thema.

Ook deze sites zijn daarbij behulpzaam: www.kfafilmbeschouwing.nl en www.artsandfaith.com. Het boekje Het filmgesprek: woorden aan droombeelden wijden – Spiritualiteit van de film, Zoetermeer 2013 van Tjeu van den Berk en Marjeet Verbeek, kan helpen bij het doordenken van film en levensbeschouwing: hoe je naar film kunt kijken en daarover kunt spreken met elkaar.