Preekschets Johannes 15:19

3e zondag Veertigdagentijd

Als jullie bij de wereld zouden horen, zou ze jullie hebben liefgehad als iets van haarzelf, maar jullie horen niet bij haar, want ik heb jullie uit de wereld weggeroepen. Daarom haat ze jullie.

• Bijbelgedeelten: Johannes 15:18-25 eventueel doorlezen tot 16:11 en Spreuken 1:20-33
• Kerntekst: Johannes 15:19
• Thema: Liefde tegenover haat

Deze preekschets is de derde in een drieluik. De andere preekschetsen gaan over Johannes 12:1-8 en Johannes 14:8-14 en zijn bedoeld om in de veertigdagentijd Jezus te volgen op weg naar zijn verhoging.

Liturgisch kader

In de veertigdagentijd past het goed om stil te staan bij het laatste onderwijs van Jezus aan de Pesachtafel.

Liedkeuze: in het Liedboek voor de Kerken (1973) komt Gezang 108 dicht in de buurt van de tekst. Denkbaar is dat de psalmverwijzingen in de tekst (Psalmen 35:19; 69:5; 109:3) ook in de liturgie een plek krijgen.

Uitleg

Het onderwijs van Jezus staat in het kader van brede uiteenzettingen bij zijn laatste Pesach over de toekomst, die de leerlingen wacht na zijn vertrek. De leerlingen worden inhoudelijk op de nieuwe fase voorbereid en ontvangen bovendien de belofte van de Heilige Geest, die hen verder zal begeleiden. Behalve bemoedigingen, maken ook waarschuwingen deel uit van deze voorbereiding. Dit is instructief voor de gelovigen vandaag, ook al is het geen populaire boodschap om te waarschuwen voor de haat van de wereld.

Opvallend is het contrast tussen ‘heb elkaar lief’ (9-17) en ‘de wereld haat jullie’ (18-25). Dit contrast heeft betekenis: het besef van de haat van de wereld vormt een stimulans om als gemeenschap van volgelingen de onderlinge liefde te zoeken en te versterken. Je wordt naar elkaar toegedreven en bent op elkaar aangewezen om Jezus te volgen. De vraag die dit oproept is: in hoeverre is ‘de haat van de wereld’ ook realiteit voor christenen vandaag in Nederland? Of is het vooral te lezen in het licht van het moment, waarbij de dood en de begrafenis van Jezus hun schaduwen vooruitwerpen? Hiervoor is zorgvuldige lezing en overweging van belang.

Jezus verwijst naar de haat, die Hij zelf heeft ondervonden. Let erop, dat er niet staat, dat Jezus de wereld haat en dat zijn volgelingen de wereld moeten haten. Zijn leven en werk staan juist in het kader van de liefde van God voor de wereld (3:16). Haat is de reactie van de wereld op het optreden en de boodschap van Jezus. ‘Haat’ is hier niet op te vatten als een demonische emotie van woede die bewust zoekt te beschadigen of die sterke afschuw uitdrukt. Haat is in deze context een duiding en typering van het gedrag van afwijzing en verzet: de wereld verdraagt Gods Zoon niet en stoot het af, zoals duisternis en licht elkaar afstoten. ‘Wereld’ is in Johannes een neutraal en onpersoonlijk woord voor mensenwereld, ook al wordt die in deze context vooral ingekleurd door de afwijzing van Jezus en zijn volgelingen.

‘De wereld haat mij’. In het Johannes-evangelie is de afwijzing van Jezus en zijn boodschap een terugkerende lijn, die ook inhoudelijk gevuld is. 3:19-20 “De mensen hielden meer van de duisternis dan van het licht. Wie kwaad doet, haat het licht; hij schuwt het licht, omdat anders zijn daden bekend worden.” 7:7 “De wereld haat mij, omdat ik verklaar, dat wat ze doet, slecht is.” Deze ontmaskering heeft te maken met het niet willen accepteren van Jezus (1:11; 5:40; 6:36) en leidt bij Jezus tot de schokkende aanklacht: ‘u hebt geen liefde voor God in u (5:42,44; 8:19,44).’ Het blijft niet alleen bij tegenspraak. Jezus spreekt ook over vervolging, die Hij ervaren heeft (20). Meermalen is tegen hem opgetreden (5:16), zijn pogingen gedaan om hem te arresteren (7:32; 11:57) en zijn zelfs al stenen opgeraapt om hem te stenigen (8:59; 10:31).

Aan de Pesachmaaltijd voorzegt Jezus voor het eerst, dat de leerlingen deze haat van de wereld óók zullen gaan merken. De directe bescherming van Jezus’ aanwezigheid valt weg. De weerstand tegen de waarheid die Jezus brengt en de verwerping van Jezus als de Zoon van God zal zich nu richten op zijn leerlingen. Dat dit niet alleen betrekking heeft op de eerste periode, blijkt uit de latere waarschuwing van Johannes (1 Johannes 3:13): “Wees niet verbaasd, broeders en zusters, als de wereld u haat.” Het is goed voor de leerlingen om te beseffen, dat de haat die zij zullen tegenkomen, een gevolg is van de afwijzing van Jezus.

Dit vraagt om systematische doordenking: wat zit er achter de verwerping van Jezus? Wat zegt dit over de wereld? Wat zegt dit over de mens? Vanuit deze tekst ligt het niet voor de hand om een tegenstelling tussen ‘de wereld’ en ‘de kerk’ te maken, maar vooral te kijken naar de weerstand tegen Jezus, die kennelijk in de mens zit. Het niet willen horen van de ongemakkelijke waarheid over jezelf, het gered moeten worden van de ondergang, dat leidt tot de primaire neiging om Jezus te verwerpen.

Aandacht vraagt de bijzondere formulering van redding en genade: ‘Ik heb jullie uit de wereld weggeroepen’ (19). De erkenning van Jezus als de Zoon van God geeft een andere oriëntatie (‘het eeuwige leven’). Door je kennis van de weg, de waarheid en het leven ben je vervreemd van de wereld. De wereld keert zich van nature tegen buitenstaanders. De aankondiging van Jezus helpt om rekening te houden met afwijzing of zelfs vervolging. Het motiveert om in de Heer te blijven en elkaar lief te hebben.

Ondertussen wordt deze haat van de wereld door Jezus ook als schuld aangemerkt. “Ze hebben geen excuus voor hun zonde.” Enkelvoud (‘zonde’) omdat het gaat om de verwerping van Jezus. Zie ook 3:18: “Wie niet in de Zoon gelooft, is veroordeeld.” Er is sprake van schuldige zonde, waarmee tot vervulling komt wat in hun wet staat: haat zonder reden. Een verwijzing naar diverse uitspraken in de Psalmen (35:19; 69:5; 109:3), waarbij uit Psalmen 69 al eerder is geciteerd (2:17). Dat ‘zonder reden’ betekent niet zozeer, dat ongeloof een raadsel blijft, maar dat er geen legitieme grond voor de afwijzing van Jezus is, omdat Hij met woorden en daden heeft bewezen de Zoon van God te zijn.

Aanwijzingen voor de prediking

Waarom preken over een tekst over haat? Hebben we niet veel meer behoefte aan verbinding en waardering? Toch zijn er rekenen om ook de ongemakkelijke teksten niet over te slaan, zeker niet in de veertigdagentijd. Niet alleen is het een belangrijke lijn in de levensloop van Jezus, bovendien belicht het de gebeurtenissen rond lijden en sterven vanuit een andere perspectief. Niet alleen de zelfopoffering van Jezus, maar ook de dynamiek van afwijzing en weerstand tegen Hem is een bepalende factor, die leidt tot zijn kruisiging. De dood van Jezus onderstreept zijn waarschuwing over de haat van de wereld. Het is goed om die dynamiek te onderzoeken. Doe dat dan niet vanuit een wij-zij of kerk-wereld tegenstelling, maar door te reflecteren op de weerstand die de woorden van Jezus in onszelf oproepen: waarom wil ik sommige van zijn woorden liever niet horen? Waarin probeer ik de ongemakkelijk waarheid over mijzelf te ontlopen? Als je dit soort weerstand niet voelt, moet je je misschien wat meer verdiepen in de woorden van Jezus…

Bij een tekst die zoveel contrast oproept, heb je als prediker wel wat weerstand te overwinnen. Oftewel: je moet niet alleen motiveren waarom dit perspectief niet gemist kan worden, maar je zoekt ook naar de betekenis ervan. Het is goed om het contrast tussen licht en donker, tussen leven en dood op scherp te zetten rond de persoon van Jezus. Hij kwam echt van de Vader en alleen erkenning, dat Hij de Zoon van God is, geeft redding. In de wereld zit het verzet hiertegen ingebakken. Naar Jezus toe past ons bewondering en aanbidding, dat Hij ondanks de haat toch liefde bleef geven en tot liefde bleef oproepen. Dat is zeker navolging waard!

De functie van de waarschuwing van Jezus is, dat de haat van de wereld de leerlingen niet overvalt, maar dat ze erop voorbereid zijn. Laten wij ons realiseren, dat de woorden van Jezus weerstand oproepen. Voor de prediker is het zoeken, waar je die weerstand reëel kunt aanwijzen, zonder dat je een vijandbeeld creëert of de slachtofferrol inneemt. Onbegrip over je keuzes? Niet serieus nemen van jouw visie? Je geloof wegzetten als ‘iets van vroeger’ of ‘ook maar een mening’?

Een mens is ermee geholpen om geen vrede te horen, waar oorlog heerst. Je kunt dankbaar zijn voor een waarschuwing, omdat die je alert en wijs maakt. Niet alleen voor jezelf, maar ook om als getuige (26-27) in deze wereld de woorden van Jezus verder te brengen. Tegenover haat plaatst Hij liefde, tegenover verzet plaatst Hij genade, tegenover weerstand werkt Hij met zijn Geest, tegenover polarisatie plaatst Hij zijn volgelingen. Zodat mensen worden gered door in Hem te geloven.

Ideeën voor kinderen en jongeren

De man die aankondigde: er komt een watersnood aan, die had een ongemakkelijke en ongewenste boodschap. Maar wat ben je dankbaar voor zijn waarschuwing! Daardoor was je voorbereid en kon je je laten redden! Dat gold in 1953, maar ook voor klimaatwetenschappers nu.