Basis

Blijven leren door reflecteren

Ambtsdragers en contactpersonen brengen al of niet geplande bezoeken namens de christelijke gemeente en ontmoeten zo allerhande soort mensen. Er kán tijdens die bezoeken en ontmoetingen méér gebeuren dan een intermenselijke ontmoeting. Wie God en medemensen liefheeft, hoopt erop dat een Derde, de grote Ander, zich mengt in het gesprek.

Om geïnspireerd te blijven, te kunnen groeien in pastorale vaardigheden en de kwaliteit van het bezoekwerk te kunnen verbeteren, is het belangrijk om terug te kijken op deze ontmoetingen, om te ‘leren reflecteren’. Dat kan alleen en gezamenlijk.
Dit artikel geeft aan hoe je dit kunt doen.

Omdat we willen inspireren vanuit de praktijk van het bezoekwerk, geven we eerst twee voorbeelden weer.

Twee voorbeelden van pastorale ontmoetingen

Herkenning

Karin bezoek ik eens in de zes weken. Ze is al een tijd thuis van haar werk en zit in de molen om afgekeurd te worden. Dit traject frustreert haar en maakt haar boos en opstandig. Ik weet dat ze daar veel met mensen over praat. En die vinden dat niet altijd gemakkelijk. Gisteren heb ik nagedacht over het gesprek van vandaag. Hoe kan ik wat dichter bij Karin komen?

Als de koffie ingeschonken is, vraag ik Karin of ze het gedicht dat ik bij me heb wil voorlezen. Het is een bewerking van Psalm 142. Omdat er geen tekstindeling is, lijkt het in eerste instantie niet op een Psalm. Halverwege de tekst zie ik haar slikken bij: ‘Er was niemand die naar mij omzag.’ Dus ondanks vele contacten voelt ze zichzelf er alleen voorstaan en ervaart ze geen échte steun. Ook niet van God. Het roepen tot God is zelfs gestopt. We leggen de tekst van de Psalm naast haar leven. Ze herkent er veel in. Verrast is ze, als ze hoort dat deze geloofservaring in de Bijbel te vinden is.

Gebed: We hebben samen aan de hand van psalm 142 een gebed voorbereid en dat uitgesproken. Er kwam veel verdriet los.

Leerpunt: Vaak ga ik zomaar op bezoek. Soms ook wel met wat tegenzin. Wat is het goed om er eens rustig voor te gaan zitten en biddend te zoeken naar mogelijkheden om echt contact te krijgen.

Openhartig vertellen over de ziekte

Tijdens mijn eerste bezoek aan een echtpaar van begin zestig vertellen ze mij dat mevrouw de ziekte van Pick heeft. Een vorm van dementie. Haar man vertelt wat die ziekte medisch gezien inhoudt en wat de dagelijkse consequenties voor hen zijn. Aan haar vraag ik hoe dat voor haar is, deze ziekte. Ze vertelt van de onrust die ze voelt, hoe het werkt in haar hoofd, over het onbegrip en dat er geen geschikte opvang is. Ze vertelt van haar beperkingen, maar ook wat ze nog allemaal prima kan. Ik vraag haar man naar zijn werk en hobby’s. En hoe hij dit alles combineert met de intensieve mantelzorg. Beiden zijn ook spraakzaam over hun geloof en de beleving van de kerkdiensten.

Reflectie: Als zij begint te vertellen over haar ziekte, ga ik in de modus van ‘tandje lager’, om zo in haar onrust wat rust te creëren en ruimte te laten ontstaan waarin zij haar verhaal kan doen. Ik let hierbij ook op mijn houding.
Later ga ik informatie opzoeken over deze ziekte, maar nu wil ik proberen om me in te leven in haar.
Geef ik tijdens het gesprek hun beiden voldoende aandacht? Als man en vrouw, als zieke en mantelzorger?
Ik pols of er voldoende hulp is.
Waarom raakt het me, als ze bij het afscheid nemen zegt, hoe fijn het is als je serieus genomen wordt en je mag vertellen wat de ziekte van Pick met je doet?

Blijven leren door reflecteren

Of we nu een beginneling zijn of een ervaren ‘ontmoeter’, we zijn en blijven levenslang leerling van Jezus Christus op de school van de Heilige Geest. Wie dit niet wil, mist de juiste grondhouding. De Bijbel en de traditie hebben velen laten inzien dat de ware (omgangs)kennis van God samengaat met oprechte zelfkennis. Voor dat groeiend inzicht in jezelf gebruikt de Heilige Geest het instrument van leren door reflecteren. Ik heb in mijn opleiding tot pastorale supervisor geleerd hoe belangrijk reflecteren is.

Wat is reflecteren?

Leren reflecteren is voor mij het belangrijkste en leerzaamste onderdeel van de supervisiekunde. Het helpt me om scherper en concreter in te zien wat ik moet aan- of afleren bij mijn (bezoek)werk. Als ik reflecteer, buig ik me terug over mijn eigen rol in het gesprek. Ik kijk heel nauwkeurig naar bijvoorbeeld een bepaalde overgang in het gesprek. Of ik stel mezelf de zelfkritische vraag: ‘Waar blijf ik niet langer luisteren naar de ander, maar laat ik mijzelf meeslepen door mijn vooroordelen of door de oplossing die ik reeds meen te zien?’ Als ik de moed heb over mijn eigen denken, voelen, willen en handelen te reflecteren, kan ik meer voor de ander betekenen. Ik bevorder zo ook de kritische zelfreflectie bij de ander.

Reflecteren betekent letterlijk ‘je er weer opnieuw over buigen’; ‘terugkijken op een ontmoeting in de praktijk en daar lering uit trekken’. Hoe? Door na te denken, goede leervragen te stellen en liefst samen met anderen antwoorden daarop leren geven.

Twee beelden helpen me. Ten eerste dat van een parkeerplaats waarop ik stilsta langs een drukke snelweg. Ik race niet door op de automatische piloot. Ik sta bewust even stil. Overdenk mijn weg. Blik terug op waar ik was. Denk vooruit over waar ik heen wil. Het tweede beeld is dat van een helikopter: ik bezie de ontmoeting van boven (‘super-visie’), neem afstand en kijk kritisch naar mezelf. Dat gaat zeker niet gemakkelijk. Leren door reflecteren doet namelijk pijn! Daarom heb je er ook vaak geen zin in om jezelf te onderzoeken en blijf je liever steken in de gedachte: Ik doe mijn best, meer kan ik niet doen, of: Ik doe het wel aardig, of: Ik leer het nooit (beter).

Groei in zelfkennis en in pastorale vaardigheden

Reflecteren is meer dan (na)denken. Dat hebben de scribenten van de bijdragen aan dit boek gemerkt. Nogal wat zogenaamde reflecties zijn eigenlijk aanbevelingen of tips of leerpunten, vooral bedoeld voor de ander die je ontmoette of voor de lezer die de ontmoeting naleest. Reflecteren is goede vragen aan jezelf stellen. Waarom is een ontmoeting goed te noemen? Of: waarom niet? Hoe zit ik als persoon zélf in de ontmoeting? Laat ik mij door mijn goede gevoel over een ontmoeting bevestigen of bedriegen? Hoe lichten mijn sterke of zwakke kanten op? Wat hindert mij om goed te luisteren? Welke ‘binnenstemmen’ in mij overstemmen de stem van de ander ? Hoe komt het dat een gesprek onbevredigend eindigt?

Dit soort vragen helpen mij om te ontdekken waar ik de rol van probleemoplosser op me neem of waar ik wegloop bij de ander. Ik zwak dan al snel de eigen verantwoordelijkheid van de ander af om een oplossing te zoeken. Laat ik de bal bij de ander in zijn veld? Draag ik bij aan de bestaansverheldering van de ander? Heb ik de ander geholpen zelf een betekenis te geven aan wat er (niet) gebeurde? Ik kom erachter dat ik sneller geneigd ben om te kijken naar wat niet goed ging in de ontmoeting, dan naar wat wél goed ging. Hoe komt dat?

In groepsverband leren reflecteren

Het in algemene bewoordingen schrijven over pastoraat is heel wat anders dan het in groepsverband bespreken van casussen (praktijkvoorbeelden), het oefenen in zelfreflectie en het elkaar opbouwende feedback geven. De theorie komt na de praktijkervaringen dieper binnen. Vandaar dat wij in dit boek rijpe en groene ontmoetingen voorop zetten.
Casussen zijn als spiegels. Wij verplaatsen onszelf al lezend in deze kort en bondig beschreven concrete ontmoetingen. Wat valt iedereen het meest op? Wat herken je meteen omdat je er zelf ervaring mee hebt? Probeer voor jezelf helder te krijgen wat het spannende en springende punt is in deze ontmoeting. Vraag aan jezelf: Hoe zou ik mijn denken, voelen en handelen in die situatie benoemen? Welke richting zou zo’n gesprek opgegaan zijn? Welke actie zou ik ondernemen? Wanneer blokkeer ik? Denkend aan de vier hoofdemoties: blij, bedroefd, bang en boos: welke emotie voel ik bij deze ontmoeting het meest? Hoe ga ik in andere situaties met dit gevoel om?

Hoe kun je een voorbeeld van een pastorale ontmoeting bespreken?

Wil je een casus samen bespreken in een kerkenraads- of consistorievergadering, in een wijkteam of in een ontmoeting tussen hen die een bepaalde categorie mensen bezoeken, dan geven we de volgende handreiking:

Stel een gespreksleider aan, die de tijd bewaakt; die ieder aan het woord laat en die het eventuele rollenspel opzet.
Een van de groep brengt een casus in (inbrenger) waarbij hij/zij zich erg betrokken voelt. —–Ieder leest de aangereikte casus persoonlijk een keer door.
Hierna wordt de casus gezamenlijk hardop gelezen.
Een korte feedbackronde: wat komt als eerste bij je op tijdens het lezen?; wat valt op?; waar zet je een vraagteken bij?; waar zet je een uitroepteken? Wellicht lukt het alvast wat onderscheid te maken tussen wat jouw ratio aan- of tegenspreekt en wat je emotie raakt.
Welke leervraag heeft de inbrenger?
Een informatieve ronde: verhelderingsvragen stellen en bespreken.
De tweede ronde: wie heeft ervaring met het onderwerp van de casus? Wat herinner je je van deze ontmoeting? Wat was je reactie/reflectie toen? Of wat waren je leerpunten? Wat zou jouw reflectie nu zijn?
De derde ronde: de inbrenger en daarna de anderen geven aan wat ieder nader zou willen leren.
Vierde ronde: oefen wat je wilt leren in een of meer rollenspelen. De bezochte persoon kan de bezoeker spelen of andersom en zo beter ervaren wat dit bezoek met hem of haar doet.
Het rollenspel wordt na observatie (wat heb je gehoord, gezien, gedacht en gevoeld?) door aangewezen personen geëvalueerd.
Welke leerpunten noteren we ieder persoonlijk en wat leren we als team?

Leren door experimenteren

Wie zich samen met anderen buigt over een casus, komt erachter dat ieder een eigen insteek heeft. Ieder heeft immers zijn eigen karakter, ervaring en leerproces. Je ontdekt je eigen sterke kanten en blinde vlekken. Het werken in intervisiegroepjes bevordert en verrijkt de reflectie van een ieder. Het leren wordt nog intensiever als er gebruikgemaakt wordt van een rollenspel. Het stimuleert ‘spelenderwijs’ je inlevingsvermogen. Het leren beklijft beter. Niemand valt in slaap. ‘Learning by doing’ is al een heel oude en beproefde leermethode! Wat leer je bijvoorbeeld als jij in een rollenspel eens niet de bezoeker speelt, maar de bezochte?

‘Blijven leren door reflecteren’ is een (licht ingekort) hoofdstuk uit het boek Ontmoeting Inspiratie voor pastorale gesprekken Onder redactie van Aart Peters en Leo Smelt. Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer, maart 2017.