None

Klimaatcrisis, ecotheologie en naastenliefde

Theologisch drieluik

Dit is deel 1 van een drieluik over ecotheologie, geschreven door Yanniek van der Schans.

Lees ook deel 2 over consuminderen, en deel 3 over de Kerk.

Eva van Urk-Coster schreef een reactie op het drieluik.

Yanniek van der Schans

“In onze mondiale samenleving is zorgdragen voor onze naaste ook zorgdragen voor onze leefomgeving, en vechten voor rechtvaardigheid.”

Theologisch drieluik: ecotheologie (deel 1)

In dit Theologisch drieluik staat ecotheologie centraal: een thema dat steeds meer prominent is, en al een aantal jaren mijn hart heeft. Gezien de huidige leefomstandigheden is het hard nodig om hierover te schrijven. Er is inmiddels veel gezegd en geschreven over het klimaat en de Copernicaanse omwenteling die nodig is. Waar staat de ecotheologie in dit alles?

René Moerland, hoofdredacteur van NRC, merkte op dat klimaatcrisis een term is die niet meer relevant is voor onze leefomgeving, maar dat dit onze ‘nieuwe normaal’ is geworden.[1] De dramatische rapporten vliegen ons om de oren, klimaatprotesten vinden met regelmaat plaats en we zien de gevolgen van de opwarming dichterbij dan ooit.

Ecotheologie ving in de jaren 60 aan met een discussie over het rentmeesterschap van de mens over de schepping

De komende weken neem ik je mee langs drie thema’s binnen de ecotheologie. In dit eerste stuk licht ik toe wat mijn vertrekpunt binnen de ecotheologie is en benadruk ik de sociale component ervan. In het volgende stuk (17 december) – dat meer praktisch theologisch wordt –, sta ik langer stil bij hoe dit thema ruimte te geven in je eigen leven. Tot slot schrijf ik een reflectie over de rol die wij als kerk kunnen – dan wel moeten – spelen in de klimaatproblematiek (31 december).

In den beginne

Ecologische theologie, of ecotheologie, is de tak van de theologie die zich bekommert om de relatie tussen God, de mens en de aarde. De term ecotheologie bestaat nog niet zo lang, maar de vroege kerkvaders schrijven al over deze verhoudingen. In 1967 publiceerde Lynn White een artikel waarin hij de christenen aanwees als de zondebok in de ecologische crisis, mede gebaseerd op het verhaal dat Genesis vertelt.[2] Hieruit ontsprong een verhitte discussie over de betekenis van ‘heersen over’ in Genesis 1:26.

De discussie groeide verder dan alleen dit vers, en thema’s als rentmeesterschap, ecologie en machtsvertoon werden ermee in verbinding gebracht. De ecotheologie is sindsdien in omvang toegenomen, en tegenwoordig is er een hoop meer geschreven over de relatie tussen God, mens en aarde dan alleen met betrekking tot rentmeesterschap. De klimaatcrisis is hierin ongetwijfeld een katalysator; hoewel kennis over de crisis niet nieuw is, lijkt de ervaren urgentie groter te zijn dan voorheen.

(On)rechtvaardig

In de afgelopen jaren is duidelijk geworden dat de klimaatcrisis impact heeft op de schepping; natuur én mens. Het woord ‘klimaatvluchteling’ kwam tot stand: niet om een theorie te onderbouwen maar om recht te doen aan de realiteit. Medemensen verliezen hun huis doordat hun leefomgeving uitdroogt, overspoelt of afbrandt. Ze moeten hun thuis voortaan elders vinden.

De klimaatcrisis is een katalysator voor de ontwikkeling van ecotheologie

Uit onderzoek[3] blijkt dat de welvarende delen van de wereld verantwoordelijk zijn voor de meeste uitstoot, terwijl de landen die minder uitstoten juist intensere hitte, overstroming en stormen zien – al worden de meer welvarende landen ook niet overgeslagen in de gevolgen van de crisis. De volgende uitspraak van Sir David Attenborough over de klimaatcrisis vormt een schitterende, maar schrijnende samenvatting:

“Developed countries around the world have created this crisis, and the people who pay the most as a result are the poorest in the world; what a gross injustice!”[4]

Rechtvaardigheid in de Bijbel

In het verhaal dat de Bijbel ons vertelt over God zitten veel mysteries, maar er zijn thema’s en aspecten van God waar we met meer zekerheid over spreken kunnen. Een van die thema’s is rechtvaardigheid. God laat zichzelf zien als een rechtvaardig God. Onrechtvaardigheid heeft geen plaats in Zijn Koninkrijk, dat zien we in zowel het Oude als het Nieuwe Testament terug.

Zo lezen we in het Oude Testament de wet die God aan de Israëlieten geeft, waarin de armeren in de gemeenschap beschermd worden. Denk aan Leviticus 19. ‘U zult uw naasten niet onderdrukken’, lezen we in het midden van de regels en wetten, en ‘heb uw naaste lief als uzelf’. Verderop in het Oude Testament staat dat het volk Israël meerdere malen op haar vingers wordt getikt omdat zij anderen onrechtvaardig behandelen, onder andere in het boek Amos.

God toont zichzelf als een rechtvaardig God

Ook in het Nieuwe Testament weerklinkt deze roep om rechtvaardigheid. Die roep om rechtvaardigheid hoor ik bijvoorbeeld terug in de welbekende uitspraak van Jezus in Matteüs 22, waarin hij stelt dat we God moeten liefhebben en onze naasten als onszelf. Jezus zegt zelfs dat dit laatste ten grondslag ligt aan alles wat er in de wet en de profeten staat (v. 40). Hij stelt God liefhebben en naastenliefde gelijk aan elkaar in vers 39: het een kan ogenschijnlijk niet zonder het ander.

De Ander vandaag de dag

Hier zien we de continuïteit van het Bijbelse verhaal. De wet en profeten pleiten voor naastenliefde in de vorm van rechtvaardigheid. Jezus heeft het later ook over onze naaste: over het liefhebben, omzien en zorg dragen voor diegene die naast jou staat. In onze gemondialiseerde maatschappij, is ‘de naaste’ soms fysiek ver weg. Toch zijn we verbonden met de Ander – al dan niet indirect –, bijvoorbeeld door de aankopen die wij doen. Onze naasten aan de andere kant van de aarde ervaren dikwijls negatieve gevolgen van onze consumptiedrang, vliegreizen of luxeproducten, terwijl we zelf nog weinig van de effecten van onze leefstijl merken.

Naastenliefde gaat voor de moderne christen ook over de naaste aan de andere kant van de wereld

De kwestie van onrechtvaardigheid is precies waar het mij om draait in de ecotheologie en klimaatcrisis: tussen de aspecten van rentmeesterschap, eschatologie en de relatie tussen mens en natuur, steekt de roep om rechtvaardigheid er met kop en schouders bovenuit. Ecotheologie gaat juist over de naastenliefde die ons is opgedragen in Matteüs 22. Als christen is het omzien naar de Ander een centraal thema, en voor de moderne christen betekent dit ook de ander waarmee we verbonden zijn door onze dagelijkse gang van zaken. We kunnen onze ogen niet sluiten voor de consequenties die gepaard gaan met onze acties, zeker niet voor het effect dat dit heeft op onze naaste.

Van rentmeesterschap naar naastenliefde

Ecotheologie begon met een gesprek over rentmeesterschap, waarbij de focus met name op de relatie tussen mens en natuur lag. Tegenwoordig trekken we deze relaties breder, en omvat het de relaties tussen God, mens en natuur. Ten tijde van de klimaatcrisis worden met name de horizontale relaties, tussen mens en natuur, natuur en mens, en tussen mensen prangend. Ecotheologie gaat hier over naastenliefde en rechtvaardigheid.

Yanniek van der Schans is theoloog, gespecialiseerd in de taalkundige variatie in het Bijbels Hebreeuws, en daarnaast ook thuis in het filosofisch-theologische veld. In het dagelijks leven is zij werkzaam als studentpastoor bij de PKN, en staat ze voor de klas in Mijdrecht als docent Levensbeschouwing.