None

Van Ruler en Noordmans

Op 15 december vond de digitale presentatiebijeenkomst van deel V-A van het Verzameld Werk van dr. A.A. van Ruler plaats. Daarin zijn pennenvruchten van zijn hand over kerk, liturgie, prediking en sacramenten opgenomen. Naar aanleiding van de uitgave stuurde drs. Jan Stelwagen, lid van de begeleidingscommissie, de redactie van theologie.nl een korte lezing toe, die hij ruim twee jaar geleden ter gelegenheid van de verschijning van deel V-B gehouden heeft. In de bijdrage staat hij stil bij de relatie tussen Van Ruler en dr. O. Noordmans. We willen Jan Stelwagen hartelijk danken voor deze bijdrage.

‘Verschillen heb ik nooit opgemerkt.’

Een protestants theoloog met wie Van Ruler zich wel zeer verbonden voelde, was Noordmans. Zoals Van Ruler zich binnen de ‘confessionele’ vereniging Kerkherstel voor een nieuwe kerkorde inzette, zo deed Noordmans dit binnen de ‘ethische’ vereniging Kerkopbouw. Ik wist wel dat er verwantschap was tussen de beide heren, maar dat Van Ruler Noordmans als een groot leermeester beschouwde en dat hun relatie zoveel voor hem betekende, was mij niet bekend.

Na zijn promotie in 1947 schreef Van Ruler aan Noordmans:

‘Van het begin af aan, ongeveer vanaf 1927 – Van Ruler ging toen naar de zesde klas van het gymnasium, JS – ben ik in hoge mate geboeid door uw wijze van beoefening der theologie. Ik kon niet terstond alles begrijpen. Dat kan ik nog niet. (…) Maar door datgene, wat ik er van begreep, heb ik mij steeds laten gezeggen. Ik werd er door aangeraakt. U hebt mede vorm en richting, ook inhoud gegeven aan mijn denken. Dat ik u daarna op de Kerkorde-commissie zo regelmatig en zo van dichtbij ontmoet heb, zal van beslissende betekenis zijn voor mijn gehele leven. Verschillen heb ik nooit opgemerkt.’

In Van Rulers boek Bijzonder en algemeen ambt uit 1952, dat een belangrijke plaats inneemt in deel V-B van zijn Verzameld Werk, vindt men dat wel terug. Van Ruler benadrukt daar bijvoorbeeld dat het presbyteriale stelsel nauw samenhangt met de leer van de predestinatie (= verkiezing), dat de predestinatie gericht is op het rijk van God en dat de ambten dus ook op dat rijk gericht zijn. Daarvoor verwijst hij dan naar Noordmans’ boek Het koninkrijk der hemelen uit 1949. In een volgend hoofdstuk doet hij dat opnieuw.

Het rijk van God en de schepping

Nu is er een brief bewaard gebleven van Van Ruler aan Noordmans, waarin hij op dat boek reageert. Het was in 1949, toen Van Ruler nog herstelde van een maagbloeding. ‘Toen uw boek Het Koninkrijk der hemelen kwam – ik lag nog het grootste deel van de dag te bed – ben ik er terstond als een wolf op aangevallen. En ik heb het opgegeten.’

Maar schreef hij twee jaar eerder dat hij nooit verschillen had opgemerkt, dat blijkt nu toch te zijn veranderd. Eerst schrijft hij: ‘Eerlijk gezegd, ik wist niet, dat ik van uw theologische denkwijze zoveel geleerd had.’ Maar dan even verder: ‘Op een paar punten heb ik wat moeite. (…) punt een is de schroom voor de eeuwigheid. Punt twee is de waardering van de stof. (…) Punt drie: de kwestie van de schepping. (…) U schept toch een dualisme tussen schepping en rijk, dat mij op den duur in een algemeen-christelijk verband niet verdraaglijk lijkt.’ Het jaar daarop komt Van Ruler daar nog een keer op terug. Hij schrijft dan dat hij tegenover een van de grondlijnen van Noordmans onzeker staat.

‘Ik bedoel de dualiteit, welke u eschatologisch aanbrengt tussen het rijk en de schepping. Ik kan uw geschriften namelijk niet anders interpreteren dan van uit deze dualiteit. Ik breng haar in verband met uw aanhankelijkheid aan Augustinus.’

Van Ruler neemt dus gaandeweg meer afstand van Noordmans en dat heeft te maken met hun verschillende visie op de relatie tussen de schepping en het rijk van God. (Ik – JDThW – voeg daar aan toe dat het verschil ook uit een andere bijdrage van Van Ruler, in deel V-A van zijn Verzameld Werk te vinden, blijkt. Hij zegt in het uit 1950 daterende artikel ‘De kerkelijke bevestiging en inzegening van het huwelijk’: ‘Aan de indruk van een zeker dualisme tussen het rijk en de schepping kan men bij O. Noordmans moeilijk ontkomen (…); misschien hangt dit samen met zijn verknochtheid aan Augustinus.’)

De uitbouw van de presbyteriale kerkvorm

Nu viel het mij op dat hij zich juist inzake de kerkorde wel blijvend door Noordmans heeft laten beïnvloeden. Kerkopbouw wilde vanaf het begin de presbyteriale kerkvorm bij de tijd brengen door die apostolair uit te bouwen. Over die apostolaire uitbouw heeft Noordmans heel wat geschreven, juist omdat Kerkherstel daar steeds veel bezwaren tegen had. In die kring was men bang voor richtingenstrijd binnen de gemeenten.

Welnu, het valt op dat Van Ruler juist wel veel verwacht heeft van de bedieningen die in de kerkorde van 1951 naast de ambten staan en dat hij die bedieningen verdedigde met bijna dezelfde argumenten als Noordmans gebruikte, maar daarbij nooit naar hem verwijst. Hij verwijst wel naar dr. H. Kraemer en de commissie Gemeenteopbouw. Nu was Noordmans intussen juist door diezelfde Kraemer en diezelfde commissie Gemeenteopbouw steeds kritischer komen te staan tegenover de manier waarop de kerk in de kerkorde 1951 werd opgetuigd met bedieningen en commissies en raden. Toen hij in 1946 lid werd van de commissie voor de kerkorde waarschuwde hij daar tegen. Hij vond het veel te kerkelijk en te georganiseerd worden.

Van Ruler kon zich dus ook voor de kerkorde eigenlijk niet meer op zijn leermeester beroepen. En dat had opnieuw te maken met dat verschil inzake de relatie tussen de schepping en het rijk van God. De leerling ging dus steeds meer zijn eigen weg. We danken er o.a. dit boek (deel V-B) aan.

drs. Jan Stelwagen

N.a.v.:

Dr. A.A. van Ruler, Verzameld Werk. Deel V-B. Kerkorde, kerkrecht, ambt (KokBoekencentrum, Utrecht).
Dr. A.A. van Ruler, Verzameld Werk. Deel V-A. Kerk, liturgie, prediking, sacramenten (KokBoekencentrum, Utrecht)