De inquisitie

Liturgisch Leesplankje: Basale begrippen kort verklaard

Bij de ‘inquisitie’ wordt vaak gedacht aan een uiterst strenge rechtbank die te pas en vooral ook te onpas andersdenkenden op de brandstapel zette. De werkelijkheid is iets genuanceerder, hoewel een confrontatie met een dergelijke rechtbank vaak wel een ernstige zaak was. Het beeld bestaat dat de bloeddorst van de inquisitie niet te stillen was, maar er moet ook gezegd worden dat het eerste doel van de inquisitie was om afvalligen te bekeren en de eenheid van de kerk te bewaren. Dat een en ander tot misstanden leidde was, met onze ogen, wel te voorzien.

Geschiedenis

Al in de zeer vroege kerk, vanaf de vierde eeuw, bestonden er zogenoemde inquisitors, die belast waren met het opsporen (‘onderzoeken’) van ketterij. De leer van de kerk was nog lang niet zo uitgekristalliseerd als nu en er werd veel over gediscussieerd, wat vaak ten koste ging van de eenheid van de kerk. Vanaf de elfde eeuw zien we dat de kerk begint op te treden tegen groepen die er afwijkende standpunten op nahouden. Bekende groepen die hier het slachtoffer van worden, zijn de waldenzen en de katharen. Vanaf eind twaalfde eeuw (decreet Ad Abolendam van paus Lucius III, 1184) vindt de vervolging van ‘ketters’ in geïnstitutioneerde vorm plaats, zeker ook na de instelling van de Regels van Pamiers (1211). Een belangrijk aspect van deze regels is de samenwerking tussen kerk en staat: van priesters kon immers niet verwacht worden dat zij mensen ter dood brachten. Op deze wijze werd de tenuitvoerlegging van straffen uitbesteed aan de staat.

Katharen

De katharen waren christenen met een dualistische leer die ver afstond van de leer van de roomskatholieke kerk. Deze beweging kende haar grootste aanhang in westelijk Occitanië (zuidelijk Frankrijk). Aanvankelijk reageerde de rooms-katholieke kerk geweldloos, maar dit was weinig zinvol aangezien de katharen vaak beschermd werden door wereldlijke heersers en gewone gelovigen. De Albigenzische Kruistochten maakten aan deze wereldlijke bescherming een einde, waarna het ene na het andere kathaarse bolwerk viel. Een van de bekendste voorbeelden is de burcht van Montségur, waar ruim tweehonderd katharen zich weigerden te bekeren. Na met kettingen aan elkaar te zijn vastgeklonken werden ze uit de burcht gesleept en op het dorpsplein verbrand.

Dominicanen

De inquisitie was sinds 1231 (met het verschijnen van de pauselijke bul Ille humane generis) officieel toevertrouwd aan de dominicanen. Deze orde was in 1215 gesticht om het evangelie te verkondigen en om ketterij (en meer in het bijzonder: de katharen) te bestrijden. Door tegenwoordige dominicanen wordt deze periode als een inktzwarte bladzijde uit de geschiedenis gezien.

Heksenvervolging

De eeuwenlange heksenvervolgingen in Europa (van ruwweg de veertiende tot de achttiende eeuw) waren in principe geen aangelegenheid van de kerkelijke inquisitie, maar van de wereldlijke rechtbank. Evengoed speelde de inquisitie een grote rol in deze massale vervolgingen, denk alleen al aan De Heksenhamer (Malleus Maleficiarum), het door dominicaan Heinrich Kramer geschreven handboek met gedetailleerde instructies hoe heksen ondervraagd dienden te worden, inclusief de meest efficiënte foltermethoden.

Raad van Beroerten

De Raad van Beroerten was een rechtbank die werd ingesteld door koning Filips II en zijn landvoogd Alva, ter bestrijding van ketterij en opstandige edelen na de Beeldenstorm. Hoewel deze ‘Bloedraad’ (zo genoemd vanwege het hoge aantal doodvonnissen) vaak als instrument van de inquisitie wordt gezien, is dat niet terecht, het betreft immers een ‘gewone’, wereldlijke rechtbank.

Spaanse inquisitie

Meer dan in andere landen was de inquisitie in Spanje verweven met de wereldlijke macht: vooral Ferdinand II (koning van 1479 tot 1516) zette de inquisitie volledig naar zijn hand als middel om de Spaanse eenheid te bereiken. Met name joden hadden hiervan last: zij werden gedwongen zich tot het katholicisme te bekeren of anders het land te verlaten. Ook het (in Spanje bescheiden aanwezige) protestantisme werd weggevaagd.

De inquisitie in Spanje staat bekend als de meest wrede. Dit beeld behoeft enige nuancering: uit historische documenten blijkt dat de jaren 1480-1520 inderdaad bloedig waren, maar ook dat de inquisitie daarna toch een betrekkelijk humane rechtbank is geweest. Hoewel de cijfers niet eenduidig zijn, is een schatting dat de Spaanse Inquisitie zesduizend slachtoffers heeft geëist over een periode van ruim vierhonderd jaar. Zie hiervoor bijvoorbeeld het boek The Spanish Inquisition van Henry Kamen.

Italië

De Italiaanse inquisitie werd ingesteld tijdens het Vierde Lateraans Concilie (1215). Hoewel over de Italiaanse inquisitie minder spectaculairs te lezen valt dan over de Spaanse, zijn ook in Italië veel slachtoffers gevallen. Een bekende veroordeelde is Giordano Bruno (1548- 1600), die op de brandstapel terechtkwam vanwege zijn pantheïstische opvattingen.

De Italiaanse inquisitie is uiteindelijk geëvolueerd in de Congregatie voor de Geloofsleer, een instituut dat in 1965 door paus Paulus VI onder invloed van het Tweede Vaticaans Concilie werd ingesteld.