De jazztheoloog: waarom Reinhold Niebuhr onze liefde waard is

Niebuhr? ‘I love him. He is one of my favorite philosophers’, verklaarde de Amerikaanse oud-president Barack Obama eens tegen journalist en Niebuhr-adept David Brooks.¹ Dit artikel betoogt dat Obama’s liefde voor de Amerikaanse jazztheoloog Reinhold Niebuhr (1892-1971) navolging verdient. Niebuhr zou je een ‘jazztheoloog’ kunnen noemen. Hij had een onderscheidende stem met een dissonante kwaliteit. Niebuhrs politiek-dissonante geluid helpt om in woelige tijden tegenstellingen en beperkingen het hoofd te bieden.

Amerikaans theoloog van de twintigste eeuw

Wie was Reinhold Niebuhr? Hij staat bekend als de belangrijkste Amerikaanse theoloog van de twintigste eeuw. Niebuhrs erfenis, gestempeld door een ‘christelijk realisme’, is een rijke. Zij omvat allereerst een theologische en politiek-ethische kritiek op het naïeve vooruitgangsgeloof van het vroegtwintigste-eeuwse Social Gospel. Omdat hij dit zelf aanvankelijk ook aanhing was dit meteen een vorm van typerende zelfkritiek. Ook moeten zijn op Augustinus erfzondeleer geënte visie van de aard en bestemming van de mens en zijn christelijk-ethische visie op de uiteindelijke onhoudbaarheid van het pacifisme-ideaal worden genoemd. Van groot belang is verder Niebuhrs antropologisch-theologisch gefundeerde verdediging van de democratie, samengevat in de beroemd geworden formulering: de menselijke capaciteit tot rechtvaardigheid maakt democratie mogelijk, maar de menselijke neiging tot onrechtvaardigheid maakt democratie noodzakelijk. Ten slotte moet zijn op het ironiebegrip gebaseerde kritiek op het buitenlands beleid van Amerika als grootmacht worden genoemd.²

Invloedrijk intellectueel

Niet alleen oud-president Obama heeft naar hem verwezen als favoriete filosoof, ook politieke leiders en presidenten als Martin Luther King, Jimmy Carter, Bill en Hillary Clinton en John McCain zijn nadrukkelijk door hem geïnspireerd. Zeker zijn veel christenen door Niebuhrs gedachtegoed geraakt en gevormd. Maar er is ook sprake van een heuse ‘atheïsten voor Niebuhr’-beweging die zich niet beperkte tot de Verenigde Staten maar zelfs Nederland wist te bereiken. Zo raakte een zelfverklaard ongelovige als de conservatieve columnist J.L. Heldring diepgaand door Niebuhr beïnvloed, en wel vooral door Niebuhrs inzicht, ontwikkeld in diens eerste grote werk Moral Man and Immoral Society (1932), dat het morele gedrag dat individuele mensen wel degelijk tonen en cultiveren vaak niet verder kan strekken dan de groepen waartoe zij behoren, zodat die groepen doorgaans egoïstisch en vaak agressief gedrag vertonen.³ Aldus heeft Niebuhr als christelijke intellectueel een diepe en brede publieke invloed gehad. Op grond van het tot nu toe gezegde zou je kunnen zeggen dat alle aanleiding bestaat Niebuhr te bewonderen om zijn scherpzinnigheid en overtuigingskracht. Maar waarom eigenlijk zouden we hem moeten liefhebben? Hiervoor kunnen diverse redenen worden genoemd.

Gebed om Kalmte

Veel mensen zijn waarschijnlijk al met Niebuhr in aanraking gekomen zonder zich dat te realiseren. Wie kent het Gebed om Kalmte niet, vaak zonder te weten dat dit van Niebuhr komt. In dit gebed wordt God aangeroepen om rust te schenken bij de aanvaarding van wat men niet kan veranderen, moed te geven om te veranderen wat men wel kan veranderen, evenals de wijsheid voor de bidder om het verschil te zien. Dit gebed wordt nogal eens toegeschreven aan bijvoorbeeld Augustinus, Franciscus van Assisi, of Thomas van Aquino – ten onrechte, want het was toch echt Niebuhr die dit gebed bedacht in de vroege jaren dertig van de vorige eeuw. Dat Niebuhrs gebed invloedrijk is geweest blijkt uit het gebruik ervan door Alcoholics Anonymous als vast onderdeel van hun herstelplan; het is bijvoorbeeld ook bezongen als steun aan hen die tegen hun alcohol- of drugsverslaving vochten door de rockband Boston in hun majestueuze song ‘Higher Power’ – met correcte bronvermelding.⁴ We mogen Niebuhr dus wel dankbaar zijn voor dit gebed om wijsheid, al zou hijzelf deze hulde veeleer toeschrijven aan de genade van God.

De jazztheoloog Reinhold Niebuhr

Niebuhr is een voorbeeld voor ons allen in die zin dat zijn intellectuele en morele integriteit boven elke twijfel verheven is. Het feit dat hij soms van mening veranderde over maatschappelijke of politieke kwesties of theologisch andere accenten legde verandert daar niets aan. Van betekenis is vooral ook dat Niebuhr zich al vanaf zijn vroege periode als predikant in Detroit uitsprak tegen de discriminatie van Joodse en zwarte medeburgers en zich actief inzette voor gelijke rechten. Niebuhr praktiseerde wat hij preekte, verdedigde zijn vaak onwelkome overtuigingen met moed en was bereid aanhangers of sympathisanten te verliezen als de intellectuele eerlijkheid daarom vroeg. Natuurlijk wilde hij mensen bereiken met zijn ideeën, maar persoonlijke populariteit was wel zijn laatste zorg. Hoogleraar theologie en Afro-Amerikaanse studies (en momenteel onafhankelijk presidentskandidaat) Cornel West zegt het zo: ‘Reinhold Niebuhr was als een jazzmuzikant. Hij had zijn eigen stem. Die was onderscheidend, die was dissonant.’⁵ Zoals Niebuhr-kenner Jeremy Sabella hieraan toevoegt: ‘Het was juist deze dissonante kwaliteit die Niebuhrs stem die gewetensprikkelende rand gaf.’⁶ En zoals de wereldberoemde evangelist Billy Graham, wiens individualistische theologie sterk verschilde van die van Niebuhr, eens erkende: ‘Ik heb meer Reinhold Niebuhrs in mijn leven nodig.’⁷ Graham ervoer Niebuhr als een grote steun bij de aanpak van zijn eigen integriteitsproblemen, ook al liep de geloofsopvatting van beiden uiteen.⁸

De menselijke capaciteit tot rechtvaardigheid maakt democratie mogelijk, maar de menselijke neiging tot onrechtvaardigheid maakt democratie noodzakelijk

Praktische wijsheid

Met zijn nadruk op het politieke belang van praktische wijsheid in plaats van theoretische precisie of ideologische gedrevenheid wijst Niebuhr de weg naar zinvol handelen in een complexe wereld. Zoals ook Niebuhr-liefhebber Obama besefte, betoogde Niebuhr dat het maken van vuile handen maken onvermijdelijk en gewenst is in wereld van kwaad om zo toch goed te bewerkstelligen. Het gaat om moed tonen met bescheidenheid. We moeten daarom niet neerkijken op ‘relatieve rechtvaardigheid’ als politiek het meest haalbare. Geen genoegen willen nemen met minder dan ‘perfecte rechtvaardigheid’ (gesteld dat we al weten wat dat is) werkt juist vaak averechts: relatieve rechtvaardigheid draagt tenminste bij aan minder egoïsme, aan leven tegenover dood, aan gezondheid tegenover ziekte, aan voorspoed tegenover armoede. Obama realiseerde zich ook dat praktische wijsheid voor de leider van een staat betekent dat geweldloosheid weliswaar een zuiver ideaal blijft maar anders dan voor een individuele persoon uiteindelijk bij grove onrechtvaardigheden en gevaren niet vol te houden is. De kunst is om de wijsheid te bezitten in extreme gevallen rechtvaardige oorlogsredenen en -methoden te onderscheiden van onrechtvaardige.⁹ Niebuhr zelf vond het wijs dat de Verenigde staten intervenieerden in Europa tijdens de tweede wereldoorlog. De vernietiging van het nazisme en de indamming van het Sovjet-communisme moesten volgens hem prevaleren boven het vasthouden aan een ‘zuivere’ geweldloosheid. In de huidige situatie zou Niebuhr, na de tweede wereldoorlog fanatiek pleitbezorger van een Joodse staat, pal hebben gestaan voor het recht van Israël zichzelf te verdedigen tegen terroristische aanvallen zoals die van Hamas; maar hij zou er ook nadrukkelijk op hebben gewezen dat een Israëlische reactie nooit mag resulteren in massale schendingen van de mensenrechten van onschuldige en kwetsbare Palestijnen. Wijsheid, zou Niebuhr ons voorhouden, is ook de kunst van het bewaren van een rechtvaardig en verstandig evenwicht, zelfs al ligt ons hart bij een van de twee partijen.

Open christelijkheid

Niebuhr, die zich voor het evangelie nooit schaamde, wist als nadrukkelijk christelijk denker bruggen te slaan met anders-christelijke en niet-christelijke denkers en groepen. Gedurende zijn hele leven was hij primair een theologisch-ethisch denker, blijvend geworteld in de christelijke traditie, maar dan een die voortdurend openheid naar de wereld nastreefde – in een tijd waarin dat allerminst vanzelfsprekend was. Zo onderhield hij als protestant nauwe contacten met een rooms-katholiek theoloog als John Courtney Murray, en als christen een warme band met de Joodse rabbijn Abraham Joshua Heschel (die bij Niebuhrs uitvaart op diens verzoek de grafrede hield). Vandaar dat hij ook aan ‘atheïstisch’ gehoor aan zich wist te binden, hoewel die misschien niet altijd de diepte van zijn erfzonde-reflecties wisten te peilen. Uiteindelijk behelsde Niebuhrs theologische positie een dubbelgerichtheid. Enerzijds verschaft het christelijk geloof als gegrond in het leven en sterven van Jezus Christus het diepste inzicht in de werkelijkheid van de zonde en het gebod van de liefde, anderzijds kan niet worden uitgesloten dat mensen zelfstandig en intuïtief althans een deel van deze waarheid kunnen ontdekken.¹⁰ Zo bezien kunnen zowel christenen als niet-christenen Niebuhr liefhebben vanuit diens eigen denkkader.

Niebuhr was als een jazzmuzikant. Hij had zijn eigen stem. Die was onderscheidend, die was dissonant

Realistisch theoloog van de hoop

Als christelijk realist houdt Niebuhr ons voor dat een erkenning van nationaal belang en machtspolitiek een hoopvol wereldperspectief geenszins in de weg staat. Zoals hij voorzag tijdens de tweede wereldoorlog, vereist de wereldwijde onderlinge economische afhankelijkheid een verruiming van de menselijke gemeenschap voorbij de nationale. Aldus kunnen de principes van orde en rechtvaardigheid ook de internationale gemeenschap besturen en de wereldanarchie overwinnen. Hierbij kunnen we niet vertrouwen op naïeve idealisten die in een hegemonievrije wereldregering geloven; een nieuw hegemoniaal imperialisme is juist het grote gevaar daarvan. De beste remedie is om alle landen te wapenen met de constitutionele macht om overheersende machtsdwang te weerstaan; tegelijkertijd moet een dergelijk machtsevenwicht worden uitgebouwd door internationale organisatie. Daarom zal de nieuwe internationale gemeenschap niet worden gecreëerd door pessimisten die hoogstens een machtsevenwicht voorzien, niet door cynici die een imperiale autoriteit voorstaan zonder acht te slaan op de onvermijdelijke onrechtvaardigheden van willekeurige en onverantwoordelijke macht, én niet door idealisten die naïef geloven dat een nieuw ontwikkelingsniveau de geschiedenis zal bevrijden van deze hinderlijke kwesties. De nieuwe wereld zal moeten worden gebouwd door ‘vastberaden lieden’ die ‘wanneer de hoop dood is zullen hopen door geloof’, die noch een vroegtijdige ontsnapping van de schuld van de geschiedenis nastreven noch het kwaad dat hun inspanningen besmet toch goed noemen. Weliswaar beweegt de geschiedenis zich in de richting van de uiteindelijke realisering van het koninkrijk van God, maar het oordeel van God treft toch elke nieuwe realisering. Juist ook omdat Niebuhrs hoopgevende visioen het realisme van machtsevenwicht niet veronachtzaamt maar niettemin relativeert, is het van richtinggevend belang voor politiek leiderschap in een tijd van economische en institutionele mondialisering, gewelddadige conflicten, nucleaire dreiging en mondiale klimaatverandering.

Zelfrelativering, goddelijk gelach en genade

Ten slotte: Niebuhr leert niet alleen hoe mensen zich op verantwoordelijke en hoopvolle wijze een weg kunnen banen door de binnenlandse en internationale politiek, maar ook dat zij, ook in de politiek, zichzelf niet al te serieus moeten nemen. Zij moeten kunnen lachen om hun eigen dwaasheid, zoals God in de hemel lacht om menselijke pretenties. Niebuhrs nadruk op permanente en pijnlijke zelfkritiek betreft dan ook niet zozeer onvermijdelijk menselijk falen maar de menselijke geneigdheid tot hoogmoed. Morele vooruitgang is wel degelijk mogelijk, maar dit is een proces van vallen en opstaan, van goed doen zonder jezelf op een voetstuk te plaatsen. Uiteindelijk is er dan ook ruimte voor een ontspannen houding: het Koninkrijk van God is in Zijn hand en zal eens werkelijkheid zijn – door Zijn genade, ondanks ons menselijke falen als deelnemers aan Zijn verlossingsarbeid.

Lees meer over Reinhold Niebuhr

Dit toegankelijke boek geeft een boeiend inzicht in het leven en werk van de predikant en hoogleraar, én in het Amerika van de twintigste eeuw. Zijn bekendheid heeft hij vooral te danken aan zijn activisme en zijn vele geschriften over de relatie tussen geloof, politiek en de menselijke natuur. Het boek stimuleert al lezende om na te denken over geloof, macht en politiek; over eigenbelang, groepsbelang en algemeen belang; én om inzicht te krijgen in de geschiedenis.

Voetnoten

1. David Brooks, ‘Obama, Gospel and Verse’, The New York Times, 26 april 2007. https://www.nytimes.com/2007/04/26/opinion/26brooks.html ↩︎
2. Deze en andere elementen uit Niebuhrs nalatenschap worden uitgebreid en toegankelijk bediscussieerd in Jeremy L. Sabella, Reinhold Niebuhr: Amerika’s politieke geweten. Vertaald uit het Amerikaans door Menno R. Kamminga, Simon Polinder en het Skandalonteam. Middelburg: Skandalon, 2024. ↩︎
3. Reinhold Niebuhr, Moral Man and Immoral Society: A Study in Ethics and Politics. New York: Charles Scribner’s Sons, 1932. J.L. Heldring, ‘Kanttekening bij een debat’, in J.L. Heldring et al., De conservatieve uitdaging: de scepsis van J.L. Heldring. Amsterdam: Prometheus, 2003, pp. 67-81, aldaar 76-77 en ‘Het menselijk tekort’, NRC Handelsblad, 23 april 2009. https://www.dbnl.org/tekst/held004deze01_01/held004deze01_01_1336.php ↩︎
4. Boston, ‘Higher Power’, 1997. https://www.discogs.com/release/5112807-Boston-Higher-Power ↩︎
5. Sabella, Reinhold Niebuhr, p. 208. ↩︎
6. Ibidem, p. 208. ↩︎
7. Ibidem, p. 12. ↩︎
8. Jeremy Sabella, “The King’s Chapel Revisited”, 04 maart 2017. https://www.academia.edu/34090342/The_Kings_Chapel_Revisited. Graham werd zich door Niebuhrs kritiek op zijn nauwe relatie met president Nixon ervan bewust dat hij zijn religieuze autoriteit had laten misbruiken en meer afstand tot Amerikaanse presidenten moest bewaren (zie ook Sabella, Reinhold Niebuhr, pp. 165-167). ↩︎
9. Barack H. Obama, ‘Nobel Lecture: A Just and Lasting Peace’, 10 december 2009. https://www.nobelprize.org/prizes/peace/2009/obama/lecture/ ↩︎
10. Ruurd Veldhuis, Realism versus Utopianism? Reinhold Niebuhr’s Christian Realism and the Relevance of Utopian Thought for Social Ethics. Assen: Van Gorcum, 1975, pp. 9, 110. ↩︎