De onderschatte denker

Emanuel Rutten neemt ons mee op een fascinerende reis door het leven en het gedachtegoed van Gorgias, een volgens Rutten zwaar onderschatte denker uit de klassieke oudheid. Gorgias werd door Plato weggezet als een kwaadaardige verleider en bedrieger. Dit boek laat zien dat Plato’s veroordeling neerkomt op niets minder dan karaktermoord. Rutten onthult Gorgias als natuurfilosoof, als bevrijder van taal en denken, en als grondlegger van de woordkunst. Gorgias wordt in zijn rechtmatige positie hersteld als een van de grootste denkers uit de geschiedenis van het westerse denken. Lees hieronder een fragment uit Een slaaf van niets en niemand:

Retorica

Het woord heeft in onze talige wereld een enorme invloed. Het grondvest uiteindelijk de geestelijke betekenisvolle fenomenale werkelijkheid die wij bewonen. Het is het woord dat de doxa (meningen) voortbrengt en de doxa zijn voor de mens het hoogst bereikbare niveau van kennis. De veranderlijkheid van de doxa maakt beïnvloeding door het woord mogelijk. Meningen zijn immers onzeker en kunnen daarom beïnvloed en veranderd worden. De wijsgerige reflecties van Gorgias lopen dan ook uit in een bevestiging van de ongekende macht van het woord.

Het woord heeft in onze talige wereld een enorme invloed

Taal schept zelfs werkelijkheden. Woorden doen ertoe en zijn voor de mens en zijn wereld van het grootste belang. Zijn filosofisch onderzoek van de logos kan dan ook met recht een meta-retorica worden genoemd. Gorgias ontwikkelde een allesomvattende wijsgerige theorie over denken en spreken, schijn, doxa en waarschijnlijkheid die als constitutief beschouwd kan worden voor een allesomvattende retorica. Dit realiseerde Gorgias zichzelf ongetwijfeld ook. Zijn filosofische onderzoekingen hebben geleid tot een theoretische fundering van de retorica. Dit moet voor hem het moment zijn geweest dat hij dermate gefascineerd raakte door het woord dat hij besloot om zich primair op retorica te gaan toeleggen.

Gorgias als grondlegger

Zijn nieuwe project in deze vierde fase werd het uitwerken van een op zijn meta-retorica gestoelde leer der welsprekendheid voor het overtuigen. Gorgias ging zich anders gezegd met woordkunst en overredingskunst bezighouden. De retorica kwam in zijn denken nu centraal te staan en dit zou de rest van zijn leven zo blijven. Deze vierde periode zou uiterst succesvol worden. Het zou zelfs dermate succesvol worden dat we kunnen stellen dat Gorgias de oervader van de retorica werd. Hij grondvestte de redenaarskunst als techne en gaf haar de vorm zoals wij deze nog altijd kennen. De juridische argumentatieleer waarmee bijvoorbeeld Corax en zijn leerling Tisias uit de nabijgelegen stad Syracuse zich bezighielden, kan namelijk geen retorica in volwaardige zin genoemd worden. Zo speelt bij hen emotie, karakter en stijl geen rol.

Woorden doen ertoe en zijn voor de mens en zijn wereld van het grootste belang

Bij Empedocles treffen we evenmin retorica aan. De eerste werkelijk volwaardige redenaarskunst vinden we bij niemand minder dan Gorgias. Zoals Aeschylus de ware vader van de tragedie is omdat hij het onvergelijkbaar uitbreidde, zo is Gorgias de ware vader van de retorica. Niet voor niets zal Philostratus later vermelden dat op Gorgias de methode van de redenaarskunst teruggaat, als op een vader. Ook noteert hij dat Gorgias aan het begin van de retorica staat. En Diodorus vermeldt dat Gorgias de eerste was die de regels van de retorica uitvond.

Een nieuwe techniek

Het waren zijn anti-Eleatische opvattingen met betrekking tot de relatie tussen zijn en logos die Gorgias op een pad brachten dat leidde tot zijn inzicht dat een nieuwe techne nodig is voor het overreden die is gebaseerd op waarschijnlijke meningen en op als meest plausibele waarschijnlijkheden omarmde gemeenschapswaarheden. Retorica is vereist om in situaties van onzekerheid individuele opvattingen toch overtuigend voor het voetlicht te brengen en zo in onderlinge dialogen en debatten vruchtbaar positie te kunnen kiezen.

Diodorus vermeldt dat Gorgias de eerste was die de regels van de retorica uitvond

Zo blijft ook in de onzekere omstandigheden waarmee wij als mensen nu eenmaal te maken hebben redelijke discussie mogelijk en kunnen door ons gemeenschapswaarheden gevormd worden waarnaar wij ons leven in de polis (Griekse stadstaat) richten. Retorica is daarom een belangrijk onderdeel van een vitale publieke infrastructuur voor debat en dialoog en draagt zo bij aan de totstandkoming van vruchtbare meningen. Dit zette Gorgias aan om de redenaarskunst als zelfstandige leer te ontwikkelen en toe te passen op concrete levenspraktijken en menselijke aangelegenheden die van cruciaal belang zijn voor de samenleving, zoals politiek, recht, cultuur, geschiedenis en festivals. Er wordt van Socrates gezegd dat hij de allereerste filosoof was die zich na de pre-socratische natuurfilosofen vooral ging richten op de polis. Maar Gorgias ging hem voor.