Een Afrikaans perspectief

Aandacht voor duurzaamheid en voor rechtvaardigheid gaan vaak samen in Afrika. Daimon Mkandawire beschrijft de diversiteit aan ecosystemen van dit werelddeel en de verschillende verhouding van Afrikaanse culturen tot de aarde. Hij pleit onder andere voor een terugkeer naar oorspronkelijke landbouwmethoden met respect voor de grond waarop we leven.

De symbiotische relatie tussen de mens en de aarde vormt al eeuwenlang de kern van het Afrikaanse leven. Van de Sahel tot de zuidelijke vlakten is de onderlinge verbondenheid tussen mensen, planten, dieren en het milieu niet alleen een wetenschappelijke of economische maar ook een diep spirituele werkelijkheid. In veel Afrikaanse tradities wordt land gezien als heilig, doordrenkt met leven en de basis waarop gemeenschappen groeien, culturen gedijen en geschiedenis wordt geschreven.

De aarde dient niet alleen als een bron die geëxploiteerd moet worden; het is een wezen dat het leven voedt, voorziet van wat nodig is en in stand houdt. De opdracht aan de mensen die het land beheren, is om op hun beurt voor de aarde te zorgen, zodat deze de komende generaties kan blijven ondersteunen.

In dit artikel kijk ik naar de wederkerige relatie tussen de mens en de aarde, binnen het kader van Afrikaanse ecologische wijsheid en oorspronkelijke praktijken. Dat roept op tot hernieuwde inspanningen om milieurechtvaardigheid, duurzaamheid en een harmonieus bestaan met de natuur te omarmen.

Verbinding met de aarde

Veel Afrikaanse kosmologieën zien de aarde als een levend organisme dat diep verbonden is met het spirituele, sociale en fysieke domein. Bij de Bantoesprekende volkeren wordt het idee van ubuntu: ‘ik ben omdat wij zijn’, uitgebreid naar de natuur. De aarde, de dieren, planten en mensen maken allemaal deel uit van één grote familie. Er wordt harmonie bereikt als er voor alle leden van deze familie wordt gezorgd.

Die onderlinge verbondenheid is ook een diep spirituele werkelijkheid

In de Zoeloe-traditie wordt de aarde (umhlaba) vereerd als moeder: zij die voedt en onderhoudt. Het land is heilig en moet als zodanig worden geëerbiedigd. Deze band met de aarde overstijgt het fysieke landschap en omvat ook spirituele elementen, voorouderlijke banden en gemeenschappelijke verantwoordelijkheden. De aarde wordt niet alleen gezien als leverancier van voedsel, water en onderdak, maar ook als een spiritueel wezen waarmee mensen intrinsiek verbonden zijn.

Bij de Masai in Oost-Afrika wordt land beschouwd als een geschenk van God dat van generatie op generatie wordt doorgegeven en in de identiteit van de gemeenschap een centrale positie inneemt. Het land is geen eigendom in de moderne kapitalistische zin van het woord, maar het wordt gedeeld en beheerd. Door deze gemeenschappelijke relatie met de aarde zijn de Masai in staat geweest om eeuwenlang hun pastorale levensstijl te behouden, met de nadruk op duurzaamheid en respect voor het land.

Wederkerige zorg

Het Afrikaanse landschap is ongelooflijk divers, van de vruchtbare oevers aan de Nijl tot de savannen van de Serengeti, de regenwouden van het Kongobekken en de woestijnen van de Kalahari. Deze diversiteit ondersteunt een breed scala aan bestaansmiddelen en culturen.

Traditionele Afrikaanse samenlevingen zijn al heel lang afhankelijk van de aarde voor hun levensonderhoud, onderdak en spirituele begeleiding. De grond levert gewassen, de rivieren leveren vis, de bossen bieden hout en geneeskrachtige planten en de dieren voeden gemeenschappen met vlees, melk en huiden. De aarde is ook een spirituele bron omdat veel Afrikaanse samenlevingen bepaalde natuurlijke kenmerken, zoals bergen, rivieren en bossen, beschouwen als heilige plaatsen waar mensen in contact kunnen komen met voorouders en het goddelijke.

De aarde zorgt voor ons door ons deze geschenken te geven maar doet dit met een impliciete verwachting: dat we ons gedragen als verzorger, niet als exploitant. Het principe om voor de aarde te zorgen is ingebed in de Afrikaanse landbouwpraktijken, waar duurzame landbouw- en landgebruikmethoden al generaties lang worden doorgegeven.

Deze methoden geven vaak prioriteit aan biodiversiteit, bodemgezondheid en waterbehoud, omdat ze erkennen dat de productiviteit van het land op de lange termijn afhangt van zijn vermogen om te regenereren. Dankzij deze inheemse kennis gedijen veel Afrikaanse samenlevingen al duizenden jaren in harmonie met hun omgeving.

Afrikaans rentmeesterschap

Deze wederkerige relatie tussen de mens en de aarde wordt echter bedreigd. Klimaatverandering, grotendeels veroorzaakt door geïndustrialiseerde landen, richt een ravage aan in Afrikaanse ecosystemen. Ontbossing, overbegrazing, erosie en vervuiling komen steeds vaker voor, wat leidt tot voedselonzekerheid en verlies van biodiversiteit.

Deze uitdagingen onderstrepen de noodzaak om terug te keren naar de oorspronkelijke Afrikaanse praktijken van rentmeesterschap. De focus ligt daarbij niet op winst op de korte termijn maar op duurzaamheid op de lange termijn.

De aarde zorgt voor ons als wij voor haar zorgen

Inheemse Afrikaanse praktijken bieden waardevolle lessen over zorg voor de aarde op een duurzame, respectvolle en rechtvaardige wijze. Eeuwenlang hebben Afrikaanse gemeenschappen methoden voor landbeheer ontwikkeld die in harmonie zijn met de natuur. Deze praktijken zijn geworteld in het inzicht dat de aarde haar eigen ritme en behoeften heeft. Menselijke activiteiten moeten op deze ritmes worden afgestemd om de gezondheid van het land te waarborgen.

Een zo’n praktijk is agroforestry. Hierbij worden bomen en struiken geïntegreerd in landbouwsystemen. In West-Afrika houdt het Parklands-systeem bijvoorbeeld in dat bomen, zoals shea, baobab en acacia, doelbewust naast gewassen worden geplant en beheerd. Deze bomen bieden schaduw, verminderen erosie en verbeteren de bodemvruchtbaarheid, terwijl ze ook vruchten, noten en andere producten opleveren. Dit systeem verhoogt de productiviteit van de landbouw en draagt bovendien bij aan het behoud van biodiversiteit en de vermindering van koolstofemissies.

In Oost-Afrika gebruiken de Masai wisselbegrazing. Ze verplaatsen hun vee over verschillende gebieden om overbegrazing te voorkomen en het land de kans te geven zich te herstellen. Deze methode is cruciaal geweest voor de gezondheid van de graslanden, die essentieel zijn voor het vee en de wilde dieren. Op vergelijkbare wijze heeft het Himba-volk in Namibië in zuidelijk Afrika geavanceerde waterbeheersystemen ontwikkeld. Regenwater wordt opgevangen en er worden waterputten gebruikt om een duurzame watervoorziening in hun droge omgeving te garanderen.

Al die praktijken zijn gebaseerd op een diep respect voor de aarde en het besef dat het welzijn van de mens verbonden is met het welzijn van het land. De aarde zorgt voor ons als wij voor haar zorgen. Deze wederkerige relatie vormt de kern van de Afrikaanse oorspronkelijke ecologische wijsheid.

Uitdagingen

Oorspronkelijke Afrikaanse praktijken bieden een model van duurzaamheid, maar hedendaagse uitdagingen bedreigen het vermogen van Afrikaanse samenlevingen om deze erfenis door te geven. Snelle bevolkingsgroei, verstedelijking en industrialisatie oefenen ongekende druk uit op het land. Grootschalige landbouw-, mijnbouw- en infrastructuurprojecten leiden tot ontbossing, bodemerosie en de ontheemding van plattelandsgemeenschappen.

In veel gevallen gaat het streven naar economische ontwikkeling ten koste van het milieu, met verwoestende gevolgen voor zowel ecosystemen als mensen. Klimaatverandering verergert deze uitdagingen, omdat stijgende temperaturen, veranderende neerslagpatronen en vaker voorkomende extreme weersomstandigheden de traditionele landbouwpraktijken verstoren. Dat leidt tot voedsel- en watertekorten.

Afrika is een van de regio’s die het kwetsbaarste zijn voor de gevolgen van klimaatverandering, ondanks het feit dat het een van de minst verantwoordelijke regio’s is voor de wereldwijde CO2 -uitstoot. Dit onrecht benadrukt de noodzaak van een nieuwe mondiale benadering van milieubeheer, een benadering die de onderlinge verbondenheid van alle mensen en de aarde erkent.

Milieurechtvaardigheid

Het Afrikaanse perspectief op zorg voor de aarde gaat niet alleen over duurzaamheid; het gaat ook over rechtvaardigheid. Eco-justice of milieurechtvaardigheid, een concept dat ecologische duurzaamheid combineert met sociale rechtvaardigheid, is diepgeworteld in Afrikaanse tradities van gemeenschap, rechtvaardigheid en respect voor de aarde. De exploitatie van de aarde gaat vaak samen met de uitbuiting van mensen, vooral de armen en gemarginaliseerden.

Dit is duidelijk te zien in de vele Afrikaanse gemeenschappen die onevenredig zwaar worden getroffen door de achteruitgang van het milieu, klimaatverandering en de winning van grondstoffen.

Om voor de aarde te zorgen op een manier die milieurechtvaardigheid bevordert, moeten we de onderliggende oorzaken van milieuschade aanpakken, waaronder ongelijkheid, hebzucht en kolonialisme. Dit vereist een mentaliteitsverandering, waarbij we de aarde niet langer zien als een product dat we moeten uitbuiten, maar als een partner in onze collectieve overleving. Dat vereist actie op alle niveaus, van lokale gemeenschappen tot wereldwijde instellingen, om de aarde te beschermen en ervoor te zorgen dat de voordelen ervan eerlijk worden verdeeld.

Ecologische praktijk

Afrikaanse gemeenschappen aan de basis nemen al het voortouw. In Kenia heeft de Green Belt Movement, opgericht door Nobelprijswinnares Wangari Maathai (1940– 2011), duizenden vrouwen gemobiliseerd om miljoenen bomen te planten, aangetaste landschappen te herstellen en vrouwen mondiger te maken.

Er is een nieuwe mondiale benadering van milieubeheer nodig

In Zuid-Afrika werkt de Environmental Monitoring Group samen met plattelandsgemeenschappen om duurzame waterbeheerpraktijken te ontwikkelen. Deze initiatieven laten zien dat wanneer gemeenschappen in staat worden gesteld om voor de aarde te zorgen, ze ook sociale en economische ongelijkheid kunnen aanpakken.

Het Afrikaanse wereldbeeld leert ons dat de aarde niet slechts een bron is die geëxploiteerd moet worden, maar een levend wezen dat alle levensvormen in stand houdt en voedt. Deze diepe geestelijke en gemeenschappelijke band met het land benadrukt dat onze overleving onlosmakelijk verbonden is met de gezondheid van het milieu.

Door middel van oorspronkelijke praktijken zoals agrobosbouw, weidegang en duurzaam waterbeheer hebben Afrikaanse samenlevingen laten zien dat ze een diep begrip hebben van rentmeesterschap over de aarde, een begrip dat evenwicht, biodiversiteit en duurzaamheid op de lange termijn bevordert.

Deze wederkerige relatie wordt echter bedreigd door moderne uitdagingen zoals klimaatverandering, ontbossing en niet-duurzame ontwikkeling.

Om deze problemen aan te pakken moeten we de principes van milieurechtvaardigheid omarmen – erkennen dat de uitbuiting van de aarde vaak verbonden is met de uitbuiting van mensen, vooral gemarginaliseerde gemeenschappen. Door te leren van de Afrikaanse ecologische wijsheid en een wereldwijde toewijding aan duurzaamheid en rechtvaardigheid te stimuleren, kunnen we de symbiotische relatie tussen de mens en de aarde herstellen.

Uiteindelijk roept het Afrikaanse perspectief op tot een collectieve inspanning om voor de aarde te zorgen, zodat zij voor ons kan blijven zorgen. Dit is niet alleen een oproep tot acties voor het milieu. Het is ook een morele verantwoordelijkheid om ervoor te zorgen dat toekomstige generaties een planeet erven die gezond en rechtvaardig is, en in staat om leven in stand te houden.