Enkele inhoudelijke keuzes – door prof. dr. C. van der Kooi

Op donderdag 18 oktober nam mr. Piet Hein Donner het eerste exemplaar van de Christelijke dogmatiek in ontvangst. Hij kreeg de nieuwe dogmatiek uit handen van de auteurs dr. G. van den Brink en dr. C. van der Kooi tijdens een feestelijke bijeenkomst aan de Vrije Universiteit. Tijdens de presentatie hield dr. C. van der Kooi een korte lezing over enkele inhoudelijke keuzes, u kunt de lezing hieronder bekijken op video. Onder de video kunt u de integrale tekst lezen. Vrijdag publiceren we de toespraak door ds. P. Verhoeff.
De integrale tekst van de lezing door prof. dr. C. van der Kooi vindt u hieronder.
Enkele inhoudelijke keuzes
Amsterdam, 18 oktober 2012
Geachte aanwezigen,
Nadat mijn collega Gijsbert van den Brink een paar dingen heeft verteld over ontstaan en wederwaardigheden van ons project, wil ik graag een paar opmerkingen maken over inhoudelijke keuzes die we gedaan hebben. Dogmatiek is geen statisch geheel, de systematische reflectie over christelijk geloof is zelf deel van een veranderende geschiedenis en neemt daaraan volop deel. Vaak leeft in de hoofden van hen die het woord dogmatiek horen de gedachte dat dogmatiek de pretentie heeft alles te verklaren of in de plaats te komen van het geloof. Dat is bepaald niet wat wij ons voorstellen bij het vak. Het is reflectie op praktijken van geloven, op de feitelijke omgang met God en heeft soms een normerende taak, maar heel vaak ook een orienterende taak, of zelfs innovatieve taak. Het is als een wandelgids bij een wandeling. De wandelgids, hoe fraai de beschrijvingen ook en hoe nauwkeurig de omgeving getekend wordt, is niet de wandeling zelf. Je kijkt de wandelgids hoogstens even in om richting te zoeken, om iets van de achtergrond te weten van wat je onderweg tegenkomt. De meesten zullen genoegen nemen met de groep mee te lopen, maar wie af en toe in die wandelgids kijkt, loopt de kans zelfs meer te zien. En ook geldt dat je niet steeds met je neus in die gids moet zitten, want dan zie je juist niets. En ja, soms heb je de kaart nodig om niet te verdwalen.
Reflectie op een praktijk
Wat zijn dan een paar kruispunten in dit overzicht van christelijke leer? Nu allereerst maken wij duidelijk dat het wandelen, ofwel de praktijk van geloven voorop gaat. Zonder dat we het realiseren maakt de praktijk van geloven vaak al deel uit van ons leven. We beleven dingen, we lopen tegen dingen aan, tegen dat wat ons raakt, ontroert, onrustig maakt, troost, richting geeft. Op verschillende manier maken we duidelijk dat God diep in het leven zit, dieper dan de meeste mensen, ook ongelovige mensen, zich realiseren. We noemen dat in ons boek niet langer algemene openbaring, maar spreken dan van de universaliteit van God. God maakt zich op onnoembaar vele manier kenbaar, we moeten het alleen ontdekken en nodigen uit dat alledaagse te verbinden met God en zijn toewending.
De structurerende functie van de triniteitsleer
We komen God op allerlei manieren tegen. In ons boek komt u dat ondermeer tegen doordat de drie-eenheid een structerende functie heeft in het geheel. Daarmee nemen we een ontwikkeling op die in de laatste decennia vooral in het buitenland heel sterk is geweest, namelijk een herneming van de triniteitsleer. We kennen God niet simpelweg als God, maar concreter als Vader, Zoon en Geest, dat wil zeggen, God toont zich de gever van leven, hij toont zich in Christus de redder en de Geest is uitgestort om ons uit te dagen, met vallen en opstaan weliswaar, van daaruit te leven. God laat zich dus niet niet onder één noemer vangen, de kerk heeft daar meer woorden voor nodig, en verwijst daarvoor naar God de Vader, de Zoon en de Geest.
Recipiënten
Tegelijkertijd leidt die belangstelling voor triniteit niet tot allerlei speculatie. Ik herinner eraan dat Berkhof ooit in verband met de theologie van Eberhard Jüngel en zijn trinitarische concept sprak over de Zuidduitse ziekte. Het is niet zonder reden dat wij in dit boek nadrukkelijk van een ontvangersperspectief uitgaan. Wij staan niet in de regisseurskamer en kijken God over de schouder, wij zijn deelnemers in een lange traditie, ontvangers van het evangelie en stijgen zelfs in onze meest koene beweringen niet uit boven dat recipientenperspectief. Tot onze verbazing bleken we op heel wat plaatsen weer bij Berkouwer te kunnen aansluiten. Zovaak als hij zegt dat de dingen van het geloof, alleen begrepen kunnen worden in de weg van het geloof, dat wil zeggen, in de praktijk van de omgang. In die verbinding met de praktijk van een omgang, in de verwijzing naar gebed, zit m.i. ook een mystagogische trek. Goede theologie lokt, verleidt, maakt nieuwsgierig om zelf de weg te gaan.
Leer van de Heilige Geest
Een derde element dat hier genoemd moet worden is de keus om aan de pneumatologie een wezenlijke plaats te geven. Nadat in het hart van het boek Israel al een volledig hoofdstuk heeft gekregen en daarna de christologie, biedt de pneumatologie nog een keer insteek waaronder het geheel bezien wordt. De pneumatologie is daarmee niet te reduceren tot de christologie, noch omgekeerd de christologie tot de pneumatologie –momenteel heel populair- maar bieden elk een eigen en ophefbare bijdrage aan de christelijke theologie. En uiteraard, binnen dat kader krijgt het werk van de Geest de nodige aandacht, inclusief de vormgevingen die dit heeft gekregen in de geschiedenis van methodisme en evangelicalisme en in de laatste eeuw in de charismatische vernieuwing. Terwijl die onderwerpen door nogal wat theologen als niet salonfähig buiten de deur worden gehouden of door de rechterzijde van de gereformeerde gezindte als subjectivistisch wordt weggezet, proberen wij conform een wereldwijde ontwikkeling de eigen theologie ermee te vernieuwen.
Voorbij aan het funderingsdenken
Een vierde punt dat hier genoemd mag worden is dat wij aan het funderingsdenken voorbij zijn, dus aan de gedachte die de moderniteit beheerste dat men eerst de fundamenten van eigen kennen rationeel moet doorgronden en algemeen moet funderen, voordat men verder kan. Een vorige generatie van theologen voelde zich verplicht om dit soort kenvragen eerst te beantwoorden, een soort examen voor een verondersteld algemeen waarheidsbewustzijn. Ons boek bevindt zich in een ander vaarwater, zeg dat van de ‘Reformed Epistemology’. De eis tot absolute fundering kan zelf niet gefundeerd worden. Dat ontslaat ons niet van de plicht zoveel mogelijk argumenten te geven, maar we blijven intellectueel niet onder de maat als van belangrijke inzichten en overtuigingen geen absolute fundering kan worden gegeven. Onze toegang tot kenbronnen is veel lastiger en mysterieuzer dan de moderniteit waar wilde hebben.
In overeenstemming met dit voorgaande heeft de schriftleer niet meer die funderende functie die het in de gereformeerde scholastiek had, en ook bij Hodge, Warfield, Kuyper en Bavinck, maar vindt het een plek in het kader van de pneumatologie. De bijbel is resultaat van God die omgang met de mens, met Israel en de kerk zoekt. De bijbel documenteert die omgang van God met de mens en diens antwoord en is daarmee het collectief geheugen van de christelijke kerk. Die bijbel is daarom belangrijk omdat ze de vondsten vasthoudt, waarvan de kerk leeft en die in de omgang van God en mens bepalend zijn.
Al deze keuzes zorgen voor verschuivingen in het gehele raamwerk. Er is, zo vermoeden wij, genoeg continuïteit met de christelijke, preciezer de gereformeerde traditie, die zich altijd heeft aangediend als theologie met een publieke functie. Het gaat over ons leven, over het leven in de wereld, in de samenleving, over kerk in het publieke domein. Misschien dat we daar straks nog iets over horen.
Theologische orde en leesorde
Nog een waarschuwing, waar ik het over had is een theologische orde die wij aangebracht hebben. Die hoeft niet samen te vallen met leesorde. Wanneer u echt van plan zou zijn om het geheel van begin tot einde te gaan lezen, dan kan het zijn dat het u duizelt. Je kunt ook met het laatste hoofdstuk beginnen, of als het u interesseert met hoofdstuk over Israel of wat dan ook.
Tenslotte een waarschuwing, wanneer u denkt dat wij pretenderen op alle vragen een afsluitend antwoord te geven, omdat u dat bij het woord dogmatiek nu eenmaal in het hoofd hebt, dan moet ik u waarschuwen. Op de belangrijkste vragen geven we inderdaad antwoord en kiezen positie, maar op talloos andere punten dagen we uit mee te denken en positie te kiezen.
Dank u voor uw aandacht.