Gedenken is levende relatie met het verleden – door Evert van der Veen
De inzet van de auteurs is persoonlijk en daarmee is de toon van Sporen van afwezigheid gezet: geen academische, afstandelijke verhandeling maar een doorleefd en betrokken verhaal van omgekomen mensen in de Tweede Wereldoorlog.
Gedenken vormt een deel van ons leven en bepaalt wie wij zijn want een verlies is blijvend en we dragen dat met ons mee. Gedenken is dus stilstaan bij datgene wat ons pijnlijk ontbreekt maar de keerzijde daarvan is dat het leven dankbaar wordt gevierd.
Onze herinneringen vormen een ‘cultureel archief’ waarin sprake is van een grote diversiteit: ‘…. de Shoah vernietigde precies stemmen die essentieel waren voor de Europese diversiteit. Deze diversiteit niet alleen voor de toekomst vormgeven, maar vanuit het verlangen naar deze toekomst deze verloren gegane stemmen uit het verleden opnieuw tot spreken brengen: is dat niet het belang van herinneren en gedenken?’, pag 27.
Anne Frank en haar dagboek staan centraal omdat in dit menselijke document heel de oorlogsdreiging zo herkenbaar dichtbij komt. ‘De geschiedenis van het dagboek van Anne Frank laat bij uitstek zien hoe een verhaal van een concreet persoon tot het verhaal van miljoenen kan worden’, pag 30. Ontroerend is wat haar vader zei dat we niet haar dood maar haar leven gedenken.
In dit boek wordt het leven van Anne Frank dan ook prachtig getekend en dat schept een bijzondere sfeer die dit boek een geheel eigen karakter geeft. Over het Achterhuis: ‘Herinneren is het bieden van een thuis aan het onvervuld en onvervulbare verlangen thuis te komen’, pag 82.
De ondertitel geeft de opbouw van het boek aan: de stemmen zijn van mensen die gedenken, de stenen vormen de plaats waar dit gebeurt en de stilte is de afwezigheid van mensen die in onze herinnering voortleven. Een treffend voorbeeld van een monument waarin dit allemaal samenkomt zijn de zes stenen koffers langs de kant van de straat in Leiden die herinneren aan de gedeporteerde Joden.
Mensen die gedenken gaan een bewuste relatie met hun geschiedenis aan: ‘gedachtenis heeft ons en vormt ons. Zij geeft ons identiteit’, pag 121.
Opmerkelijk – en toch wel een gemiste kans – vind ik dat er in dit boek geen aandacht wordt gegeven aan het bijbelse gedenken. In het Oude Testament is dat een wezenlijke opdracht van God aan de mens waarin verleden, heden en toekomst met elkaar verbonden blijven. Wanneer dit gedenken erbij was betrokken, had het boek nog een diepere dimensie kunnen krijgen, zeker in relatie tot het volk waartoe Anne Frank behoort.
Erik Borgman en Liesbeth Hoeven: Sporen van afwezigheid. Gedenken in stemmen, stenen en stilte. Klement Zoetermeer, 130 pag, € 18.95
—
Evert van der Veen, predikant Protestantse Gemeente Nunspeet is vaste recensent op Theoblogie. Hij recenseert ook voor Nederlands Dagblad en Christelijk Weekblad.
