Heilig – maar dan nieuw

Wat is ‘heilig’ eigenlijk? En wat kunnen we er mee in 2018? Als we over nieuwe heiligheid nadenken, lijkt het mij goed om ‘heilig’ proberen te verbinden met ‘het gewone leven’. Ik heb er twee gedachtekronkels bij.

Allereerst googelde ik op de combinatie ‘Ajax’ en ‘heilig’. Dat leverde honderden verwijzingen op. Het resultaat is heilig: dat is de dooddoener na een bloedeloze wedstrijd. Het gaat over een heilig geloof in de titel. Dat is er eigenlijk ieder seizoen, en zeker als Ajax met 2-0 van Feyenoord heeft gewonnen. En heilig is ook het spelsysteem, voor de kenners: 4-3-4. Wat te denken van het woord ‘heilig’ in deze context? Is het misplaatst? Overdrachtelijk, misschien uitgesleten taalgebruik? Of… treft het de kern? Is (ook) dit precies wat ‘heilig’ wil zeggen? Heeft ieder mens en elke situatie evenveel recht op het gebruik van dit woord? Zijn Ajax en Feyenoord, Athene en Jeruzalem, kerk en kroeg in die zin allemaal aan elkaar gelijk?

Mijn andere kronkel ging over de vraag hoe je uitdrukt dat iets niet heilig is. Daar is eigenlijk geen goed woord voor. Of het moet schijnheilig zijn. Juist wie zoekt naar het heilige, wie het durft te benoemen, maakt zich kwetsbaar voor dat verwijt (al of niet terecht). Heilig heeft iets van een boemerang-effect: het komt steeds weer bij je terug. Ik opteer daarom voor nóg een beweging die dan NieuwSchijnHeilig heet.

Zeg mij wat jij heilig noemt – en ik zal zeggen wie je bent.

Precies een eeuw geleden verscheen één van de boeken uit de canon van religie en theologie: Das Heilige, van de Duitse theoloog Rudolf Otto. Hij muntte de term ‘het numineuze’. Numen is iets buiten jezelf wat wenkt. Iets wat je vrees inboezemt en tegelijkertijd aantrekt. De brandende braamstruik van Mozes is de perfecte metafoor: het is eng en toch wil je weten hoe en wat. Otto omschrijft – deels in protest tegen een burgerlijke, moralistische cultuur – het heilige als iets dat van buiten op ons afkomt, ons diep aangrijpt en ontroert, zonder dat we het altijd meteen kunnen begrijpen of benoemen. Ook zegt hij dat iedere religie en iedere cultuur – en wellicht ook ieder mens, zo voeg ik toe – alleen vanuit ‘het heilige’ echt begrepen kan worden. Zeg mij wat jij heilig noemt – en ik zal zeggen wie je bent.

Ontelbaar veel culturen en tradities laten zich beschrijven en begrijpen vanuit heilige plekken, momenten en gebruiken. Onze samenleving is anders. Wij hebben de heilige plekken volgebouwd, de heilige momenten afgeschaft, de heilige gebruiken zijn we verleerd. Veel van onze tijdgenoten zullen antwoorden op de vraag: ‘wat is voor jou heilig’ met ‘geen idee’ of een beslist ‘niks’. Het heilige is vandaag meer dan alleen geseculariseerd. De dimensie van heiligheid is verdwenen. In ieder geval uit de levens van hele grote groepen mensen.

Wij hebben de heilige plekken volgebouwd, de heilige momenten afgeschaft, de heilige gebruiken zijn we verleerd.

Ik las dit weekend in de NRC: “Politieke ideeën zijn geen eeuwige waarheden. Ze zouden antwoorden op reële problemen moeten zijn.” Van harte hoop ik dat Nieuwheilig.nu een vlag zal zijn waaronder zich theologen scharen die hetzelfde zeggen over hun vak. Het gaat niet om de presentatie van eeuwige waarheden, en eeuwige twijfels op zichzelf zijn al helemaal niet interessant. Het gaat om het aanbieden van oplossingen voor actuele problemen. Dat het heilige verdwenen is, is zo’n probleem. Een groot probleem. Een tekort. Een gemis. Een verdriet. En omdat we niet meer in de tijd leven van Mozes, Jesaja of Rudolf Otto, moet het oude woord ‘heilig’ op een nieuwe manier worden gebruikt. Nieuwheilig.

Dus ja, waar is het heilige, in onze tijd?

Het begint (1) met geloven. Ik geloof dat er geen familie bestaat, geen vriendschap, geen bedrijf of organisatie, geen speelfilm en zelfs geen kerk waarin ‘het heilige’ ontbreekt. Evenmin als het ‘schijnheilige’ trouwens.
Het gaat (2) om ervaren. Als dominee weet ik uit ervaring dat mensen van weinig woorden of totaal niet-religieuze herkomst diepe ervaringen van heiligheid kunnen hebben. En ook ‘mijn’ heilige ziet er anders uit dan een decennium geleden.
En het gaat om (3) discussiëren. Niet iedereen is Israël die zich Israël noemt, zei Jezus al. Niet alles wat heilig genoemd wordt, hoeft dat ook te zijn.

De theoloog Rowan Williams noemt in een recent boek heiligheid één van de essentials van het menselijk leven (al voegt hij er aan toe dat dit een christelijke these is). Heilig heeft hier niet met een morele standaard te maken. Het begint bij al die momenten in je leven waarop je ziet en voelt dat er iets ‘werkt’, er schemert een idee van ‘heelheid’ door woorden of gebaren of ontwikkelingen heen.

Je hoeft zelf geen heilige te zijn, om diep geraakt te worden door de gedachte dat er zoiets als heiligheid bestaat. Williams verbindt heiligheid met de woorden integriteit, vreugde en veeleisendheid. Heiligheid is, zegt hij, nergens anders te vinden dan in levens van mensen. Maar die levens verwijzen naar wat God in deze wereld bezig is te doen. Gods werkelijkheid komt tot leven in human words en human bodies. Het kan geen verbazing wekken dat Jezus in de theologie van Williams de centrale figuur is.

Heilig als integer.
Het heilige verbindt, het benoemt kloven en slaat bruggen.
Heilig als vreugdevol.
Waar ogen streng of dof blijven, is het heilige afwezig.
Heilig als veeleisend.
Het is verslavend en uitdagend en ook vermoeiend. Het is nooit af en nooit genoeg. Een beetje heilig bestaat niet.

Auteur: Tim vreugdenhil