Van Luther tot Heidegger?

Het boek Van Luther tot Heidegger door Wessel H. ten Boom biedt het spannende verslag van een daadwerkelijke én intellectuele reis langs Duitse monumenten, musea en andere Gedenkstätten, in de poging tot een verantwoording te komen van de Duitse en Europese geschiedenis. Bijzondere aandacht wordt geschonken aan Luther (en de Joden), Thomas Müntzer, Goethe, Hölderlin en Nietzsche; aan Heidegger, Käthe Kollwitz en Thomas Mann. Maar ook andere dichters, denkers en schilders passeren de revue.
Deze Pelgrimsreis door het Duitse land is een boek met een speciaal oog voor de voormalige Bundesländer uit de DDR Thüringen en Saksen-Anhalt, dat iedereen met interesse voor Duitsland, filosofie of theologie uitnodigt mee te gaan op reis. Wessel ten Boom vertelt hieronder over de achtergronden van zijn boek. Ter kennismaking kunt u hier twee uitgebreide citaten lezen.

Een intellectuele reis

Van Luther tot Heidegger is een boek over de Duitse geschiedenis. In 2008 stapte ik in de auto voor wat een reis zou worden door met name Thüringen en Saksen, twee Bundesländer die behoorden tot de vroegere DDR. Ik zocht en zag monumenten, musea, kerken, geboortehuizen, naambordjes en achterafsteegjes die allemaal ‘Gedenkstätten’ waren van de Duitse geschiedenis – én de poging om daarmee in het reine te komen, steeds weer opnieuw. Ik had kunnen kiezen voor een zonnige vakantie aan het strand maar koos toch voor deze route, in het besef dat hier, in dit land van dichters en filosofen, meer te halen viel. Beladen met boeken, brochures, kaarten, affiches fotofilmpjes, maar toch vooral een hoofd vol indrukken kwam ik thuis. En ben nog een aantal keren gegaan, op zoek naar nieuwe ontmoetingen, dit keer vooral in Saksen-Anhalt, en om jaren later nog eens een en ander te checken. Al met al is zo een intellectuele reis ontstaan langs enkele hoogtepunten, of juist dieptepunten, van het Duitse denken.

De Duitse Gründlichkeit

Wat kunt u verwachten? Met mijn titel wil ik niet suggereren dat de Duitse geschiedenis zou zijn samen te vatten in een noodzakelijke en noodlottige ontwikkeling van de grote reformator uit Wittenberg tot een nazi-filosoof uit Freiburg. Wat ik wil, is de lezer medegetuige maken van mijn eigen ervaringen en gedachten ten aanzien van een Duits probleem, dat zich steeds weer voordoet. Toen ik in 2013 in de omgeving van Verdun een terrein bezocht met loopgraven uit de eerste wereldoorlog, vertelde een Franse bezoeker mij dat de Duitse loopgraven nog recht overeind stonden, maar de Franse deels al waren ingestort en weggezakt. Het gekke is, dat mij dit niet verbaasde. Hoe komt dat toch? De Duitse Gründlichkeit dwingt respect af, maar heeft ook iets beangstigends. Ze is er, hoe dan ook, in haar afgrondelijkheid en in haar schoonheid en degelijkheid, en hoort bij ons Europa. Daaraan zullen we moeten wennen, en dit boek wil een poging daartoe zijn.

Tijden veranderen, en Duitsers veranderen mee?

Dat betekent bijvoorbeeld dat dit boek uitgebreid ingaat op Maarten Luther en vragen stelt bij een te gemakkelijke (en momenteel ook in Duitsland politiek correcte) veroordeling van Luthers spreken over de Joden. Ook laat ik (het kostte me enige overwinning…) het denken van Heidegger tot me toe, als deels verwant aan de theologie die nu eenmaal ook geen vorm van humanisme is. Maar voordat de lezer denkt, dat hij zuivere filosofie in handen heeft: ik vertel ook van mijn toevallige ontmoetingen met enkele bewoners van het Zwarte Woud die Heidegger nog gekend hadden; zoals ik ook verhaal van een speurtocht naar een DDR-monument van een van de leiders van de ‘boerenoorlog’, Thomas Müntzer. Thomas Mann – wiens gedachten over Duitsland uitvoerig aan bod komen – eerde hem in 1948 nog als een groot revolutionair. Bij ons wekt hij nu toch vooral de indruk van een fantast die het zwaard tevergeefs droeg. Tijden veranderen, en Duitsers veranderen mee?

Joden en Duitsers lijken vreselijk op elkaar

Thomas Mann heeft in zijn Doktor Faustus (1947) als weinig anderen de Duitse geschiedenis gepeild, en komt tot de verrassende én huiveringwekkende bewering dat Joden en Duitsers juist zo vreselijk op elkaar lijken. Ook in die zin liggen Weimar en Buchenwald niet ver van elkaar. Het doet mij in dit boek nadenken over wat na 1945 verzoening en gedenken in Europa überhaupt kan zijn, en dat niemand zomaar ‘de ander’ is.

Treurend ouderpaar

Natuurlijk komt Goethe voorbij, die meer wordt bewonderd dan nog gelezen (wat jammer is). Maar de lezer merkt al snel dat mijn hart toch sneller klopte in de trotse Wartburg met zijn ‘Minnesänger’, bij alle oorden van de domineeszoon Nietzsche en zijn latere waanzin, en bij de dichter Hölderlin, die voortzong in zijn ‘Umnachtung’. Ook waanzin hoort bij de Duitse geschiedenis, en dan juist niet als beeldspraak. Maar vreemd genoeg vond mijn misschien wel meest indringende ervaring juist buiten Duitsland plaats: oog in oog te staan met de beeldengroep van Käthe Kollwitz ‘Treurend ouderpaar’, op de Duitse oorlogsbegraafplaats in Vladslo (B). Dit boek vermijdt het treuren niet. Hoe zou het ook anders kunnen? En het neemt het aan de hand van Rembrandts schilderij ‘De zegen van Jacob’ hartstochtelijk op voor het Bijbelse besef van uitverkiezing, waarmee het onvermoed opent.
Wat begon als een culturele reis, die mij gaandeweg confronteerde met de vraag naar de betekenis van dit Duitsland voor Europa, werd eigenlijk, zo werd ik mij steeds meer bewust, een pelgrimsreis door het christelijke Europa dat ik, ondanks alles, liefhad, en liefheb. Van Luther tot voorbij Heidegger.
December 2017, Wessel ten Boom
N.a.v. Van Luther tot Heidegger / Wessel H. ten Boom / Boekscout / paperback