Mengelmoes

Het sinterklaasfeest is oeroud en de viering ervan is niet beperkt tot Nederland. Het stamt uit een tijd dat landsgrenzen zelfs niet bestonden en het kan dan ook niet los van de rest van Europa en zelfs van Azië gezien worden. De beelden die ik voor documentaires en (foto)boeken onder de naam Wild Geraas op voorheen afgelegen en geïsoleerde plekken maakte, zoals in hoge bergdalen en op eilanden, spreken voor zich.

Zwartgemaakt

Soms heeft de met roet volkomen zwart gemaakte helper van de Sint het uiterlijk van de duivel. Dat heeft met de middeleeuwse geschiedenis van het duo te maken. In Oostenrijk heet de zwartgemaakte begeleider van Sint Nicolaas: ‘Krampus’, van krampen ofwel grijpen. In Noord-Italië heet hij duivel en ook in Tsjechië is zijn duivelsuiterlijk nog heel goed te zien, in Praag en het Reuzengebergte. In Nederland trad hij tot voor een eeuw ook nog als gehoornde duivel op.

Gedurende de periode van de Moorse overheersing van het middellandse zeegebied kreeg hij geleidelijk uiterlijke kenmerken van een Moor, compleet met tulband of fez. Dat heeft met de bezetting van Spanje en delen van Italië te maken. In de negentiende eeuw bereikte deze mengfiguur Nederland, met name Amsterdam.

Het feest wordt in heel Europa – in België, Oostenrijk, Zwitserland, Frankrijk, Tsjechië – in allerlei varianten gevierd. En overal heeft de Sint een zwartgemaakte begeleider, met per land verschillende namen. Ook in landen zonder een koloniaal verleden komt hij voor.

Sneeuwbaleffect

Het feest blijkt een mengelmoes van verschillende invloeden; zoals bij het sneeuwbaleffect is er steeds meer aan blijven kleven. De gouden oorbellen van Zwarte Piet blijken uit de islam te komen, de tulband of fez ook. Zijn kroeshaar komt van de deels zwarte Moorse bevolking van noord Afrika. Piets kleding, pofbroek en maillot die duiden op welstand en adel, stamt weer uit de zeventiende eeuw.

Verder terug in de tijd zijn er talloze sporen te vinden die leiden naar de tijd vóór de komst van het christendom of de islam. De schoorsteen en de nachtelijke vlucht over de daken, de zak, de pepernoten en de schimmel komen uit de periode voor het christendom in Nederland voet aan wal kreeg.

Voorgangers van de wijze baardige Sint en Piet die geschenken meenemen, blijken zelfs prehistorisch, net als Piets gezicht dat met roet zwartgemaakt is. Gefilmde, gefotografeerde en afgebeelde voorbeelden (schilderijen, prenten) in de genoemde documentaires tonen dit duidelijk aan.

De oudste oorsprong van het sinterklaasfeest gaat terug op een zeer oud winter zonnewende-ritueel tijdens de donkerste dag van het jaar, die de moedernacht werd genoemd. Dit ‘heidens’ ritueel blijkt door de rooms-katholieke kerk te zijn verplaatst naar 6 december, de sterfdag van de Bisschop van Myra.

De roe is springlevend

Sinds de tijd van de Reformatie werd het Sinterklaasfeest verboden en in Nederland binnenshuis gevierd. In het begin van de 19e eeuw kreeg het feest een nieuwe ‘make over’ door een populair kinderboekje van een Amsterdamse onderwijzer, Schenkman. Hij voegde Spanje en de stoomboot aan het feest toe.

Toch bleven de oeroude elementen behouden. De roe, oorspronkelijk een vruchtbaarheidsinstrument, werd door de katholieke kerk in de middeleeuwen tot een strafinstrument gemaakt in handen van de duivel, die als symbool van het kwaad functioneerde en de bisschop assisteerde.

In een nieuwe documentaire, Zwartgemaakt, zien we dat de roe nog overal in Europa gebruikt wordt om vruchtbaarheid, geluk en groeikracht op te wekken, zelfs zwangerschap en huwelijken. En ook Sint Nicolaas verschijnt erin, met zijn staf opgeheven, dansend als aanvoerder van een leger stampende demonen.

De documentaire ‘Zwartgemaakt’ verscheen in oktober 2023. Dorpelingen op vele plekken in Europa hebben eraan meegewerkt en verklaren de gebeurtenissen ter plekke. historici, sociologen, antropologen en etnologen geven commentaar op de beelden uit Noord- en Midden Afrika en aan oud Perziche verwante jaarwisselingsrituelen. Ook de link die door activisten tegenwoordig wordt gelegd tussen zwarte piet en de wel degelijk racistische Amerikaanse Blackface-traditie ontsnapt niet aan hun aandacht. Zie zwartgemaakt voor meer informatie.