Menswording en gemeenschapsvorming

Inwijding in de kerk

Het was tijdens zomaar een zondagse viering. De lekenvoorganger sprak drie kerkgangers met naam en toenaam aan. Hij gebruikte een recente gebeurtenis uit hun leven ter illustratie van de lezingen van die dag; iets over geloven, vertrouwen en een nieuwe stap zetten. Twee verhalen zijn mij bijgebleven. Dat van een boer die de moed gevonden heeft om zijn bedrijf te beëindigen en met zijn gezin een heel ander leven te gaan leven. En dat van een vrouw die, geïnspireerd door haar geloof in God en door ervaringen in de kerk, besloten had van baan te veranderen – om de liefde van God te delen met mensen die thuis zorg nodig hebben.

Hier wordt gemeenschap gesticht, voelde ik. Dit is mystagogie!

Mystagogie. Het blijft een woord dat vraagtekens oproept. Als je teruggaat naar de Griekse oorsprong van het woord, leer je dat het over ‘inwijding in de geheimen/het Geheim’ gaat. Dan hebben we het over het geheim dat we allemaal kennen, maar dat niemand precies kan verwoorden. Het geheim van mens-zijn. Het geheim van leven. Het geheim van samen-leven. Het geheim van de oorsprong en bestemming van dit allemaal. Het geheim dat God is. Voor mij heeft mystagogie dan ook alles te maken met een proces van bewustwording waarin mensen meer mens worden en meer gemeenschap gaan vormen. Een proces waarop God betrokken is.

Maar hoe die menswording en gemeenschapsvorming – voor het aangezicht van God – gebeurt, dat is uiteindelijk een geheimvol proces. Het leven is immers te wonderlijk, te verbazingwekkend, te raadselachtig en soms te afschuwwekkend om precies te weten wat er gebeurt, hoe het gebeurt en waarom het gebeurt. De verschillende religieuze of spirituele tradities hebben zo hun eigen voorlopige antwoorden geformuleerd. Hun visies op de werkelijkheid klinken in verhalen en liederen, in regels en gebruiken, in rituelen en handelingen. Strikt genomen gaat mystagogie over het opgenomen worden in een religieuze of spirituele gemeenschap. Over de initiatie dus. De inwijding. Daarvoor moet een inwijdeling de taal leren die gesproken wordt en de verhalen horen. De gebruiken en regels moeten bekend worden. Bij de inwijding worden ook rituelen ondergaan en handelingen uitgevoerd, waarin het heilige, het goddelijke ervaren kan worden. En er wordt geoefend met het verwoorden van deze spirituele ervaringen met behulp van de taal en de beelden die eigen zijn aan de religieuze of spirituele gemeenschap. Dat is strikt genomen mystagogie. De ervaring leert dat de initiatie misschien ritueel gezien eenmalig plaatsvindt, maar dat inwijding eigenlijk steeds opnieuw gebeurt. Immers, wie kent en doorgrondt het Geheim? Mystagogie is dus een levenslang proces.

Het doorgronden van het geheim is een levenslang proces

Christelijke inwijding

In de christelijke traditie wordt het inwijdingsproces ten diepste gezien als een dynamiek tussen God en mens. Allereerst gaat het daarin om een bewustwording van wie jij bent, van je eigen leven en van het goddelijk geheim dat in jouw leven zichtbaar kan worden. Als je besef hebt van het geheim van het menselijk bestaan en van het geheim dat God is, en als je je daarop betrokken voelt, kun je vervolgens binnengeleid worden in het geheim van de genade. De ervaringen die je opdoet in je leven, zul je leren verstaan als geschenken van God, als aanwezigheid van Christus en als werkzaamheid van de Heilige Geest. Je kunt deze geschenken ervaren als uitnodiging om een relatie met God aan te gaan. Een uitnodiging die je op jouw manier wilt aannemen. Mogelijk wordt dan een verlangen in je wakker om jouw relatie met God op de een of andere manier gestalte te geven. Hoe dat gebeurt en hoe dat uitwerkt, kan inwijding in de geheimen van de kerk genoemd worden.

Inwijding in de geheimen van de kerk – dat klinkt misschien mysterieus en theoretisch. Maar uit onderzoek naar inwijding onder gewone gelovigen, mensen zoals jij en ik, blijkt dat het begrip ‘kerk’ daadwerkelijk geheimvol is. Het blijkt echt een ‘heilige ruimte’. Een ruimte waarin veel gebeurt, op verschillende lagen van ons bewustzijn en van onze werkelijkheid. En waarin steeds opnieuw en steeds weer anders ook inwijding in de geheimen van het bestaan en in de geheimen van de genade plaatsvindt.

Gebouw

Als het gaat om inwijding in de geheimen van de kerk, hebben we het allereerst over de kerk als fysiek gebouw. De uitstraling van het gebouw en de binnenruimte worden vaak als heilige ruimte ervaren. Ze roepen een sfeer van ‘heiligheid’ op. Het is of tijd en ruimte er stilstaan. Wie even in een kerk of kapelletje binnenloopt – denk aan een toerist – ervaart vaak dat hij er tot rust komt, even bij zichzelf komt en misschien ook wel bij God. Maar ook op bijvoorbeeld een mooi plekje in de natuur – zoals tijdens een wandelretraite of bij het dauwtrappen met Hemelvaart – kan een heilige ruimte ontstaan, een plek om te vieren, een plek om zich te bezinnen. Voor het proces van inwijding van gelovigen heeft ook het ‘eigen’ kerkgebouw een belangrijke betekenis. Aan het gebouw als geheel en aan diverse plekken in de kerk kunnen spirituele ervaringen opgedaan worden. Vaak sta je daar niet bij stil. Toch is het de moeite waard om bijvoorbeeld bij het binnengaan van een kerk je ervan bewust te zijn Gods huis binnen te gaan. Dat brengt meestal een andere ervaring dan wanneer je gedachteloos of mensen begroetend de kerk ingaat. Vaak nodigt het uit om ergens anders dan gebruikelijk plaats te nemen. Dat blijkt dan een plaats te zijn waar de relatie met God explicieter ervaren wordt, of waar aan die relatie gemakkelijker uitdrukking gegeven kan worden.

De architectuur en de inrichting van een kerkgebouw, alsook een gekozen kerkplek ergens anders, drukken altijd een bepaalde visie uit op God, op de mens en de gemeenschap, op geloven. Zo is de kerk waar ik op de bewuste zondag was een vijfhoekige ruimte. Alle mensen zitten als het ware rond het liturgisch centrum. De architectuur is vormgeving van en geeft aanzet tot een sterk gemeenschapsgevoel en dit gevoel krijgt op haar beurt uitdrukking in hoe hier liturgie gevierd wordt. Zo blijkt dat de eigenheid van de fysieke ruimte van het gebouw mee resoneert tijdens een kerkbezoek en je gelovige inzicht mede vormt. Binnen een inwijdingsproces is het voor inwijdelingen waardevol om zich bewust te worden van de betekenis van (plekken in) het kerkgebouw, voor en in de persoonlijke relatie met God. Voor inwijders is het zinvol om zich bewust te blijven hoe zij een kerkgebouw of kerkplek zo inrichten of aanwenden dat daarin het heilige gemakkelijker ervaarbaar kan worden.

Een sfeer van heiligheid: tijd en ruimte staan er stil

Geloofsgemeenschap

Behalve dat kerk een fysieke vorm heeft, krijgt zij ook sociaal, institutioneel, cultureel en maatschappelijk gestalte. Dit is een van de vormen waarin op de bewuste zondagochtend mystagogie gebeurde. De voorganger noemde niet alleen de namen van de drie geloofsgenoten. Hij maakte even contact met ze. Een relatief nieuw lid van de gemeenschap, zoals ikzelf, kon zo meteen zien wie er bedoeld werd. De boer bleek achter mij te zitten. Na de viering maakte ik een praatje met hem, wat ik anders waarschijnlijk niet gedaan zou hebben. En het gesprek bij de koffie had voor velen een andere inhoud dan gebruikelijk. Er vond verdere ‘gemeenschapsvorming’ plaats, inwijding in de geloofsgemeenschap dus, in haar sociale gestalte.

Voor veel gelovigen is dit een essentieel aspect van hun inwijdingsproces. Zij vinden het belangrijk om hun geloof mee te kunnen brengen in de gemeenschap waarvan zij deel worden, of het nu onderwerp van gesprek is of niet. Het is een gedeelde achtergrond, ondanks alle verschillen die er verder mogen zijn met de andere geloofsgenoten. In sociaal opzicht wordt in een geloofsgemeenschap verbondenheid gedeeld door naar elkaar om te zien en betrokken te zijn op elkaars leven. Geloofsgemeenschappen in deze zin zijn te vinden in concrete gemeenschappen zoals een parochie of gemeente, de landelijke en de wereldwijde geloofsgemeenschap, een religieuze gemeenschap, een christelijk-spiritueel centrum en een gemeenschap in en door instellingenpastoraat. Ook in virtuele zin kunnen mensen geloofsgemeenschap ervaren, bijvoorbeeld met (onbekende) andere liefhebbers van bepaalde religieuze muziek.

Spirituele gemeenschap

Toch is het niet zo dat kerk als geloofsgemeenschap alleen onder gelijkgestemden ervaren wordt.

Bovendien is het een andersoortige gemeenschap dan bijvoorbeeld die van de sportvereniging. De heiligheid van kerk is niet alleen aanwezig in de leefruimte die zij in sociaal opzicht aan mensen biedt. Kerk als geloofsgemeenschap biedt ook spiritueel leven aan. Dat doet zij bijvoorbeeld in groepen waarin gelovigen als geloofsleerlingen met elkaar zoeken naar de betekenis van christelijk geloven voor het concrete leven.

De vrouw over wie in de zondagse viering verteld is, maakt deel uit van zo’n groep. De gesprekken daarin hebben haar bevestigd en gescherpt. Ze vindt er vertrouwen en veiligheid. Ze wordt in de groep aanvaard en opgenomen

zoals zij is en de groep staat open voor wat zij heeft in te brengen. Aan de andere kant is er in zo’n groep ook ruimte om kritisch te zijn. Kritisch met het oog op de geestelijke ontwikkeling. Niet alles wat iemand inbrengt wordt zomaar voor waar aangenomen. Er worden vragen bij gesteld, er worden andere ervaringen tegenaan gelegd. Zo groeit iedere afzonderlijke geloofsleerling en zo groeit ook de groep, de geloofsgemeenschap als geheel, in spiritueel opzicht.

Dit maakt een volgende mystagogische betekenis van kerk zichtbaar: ruimte bieden aan de Heilige Geest om werkzaam te zijn, een spirituele gemeenschap vormen. We stuiten hier op het geheim dat de Geest van Christus mensen op elkaars levenspad zet, waarop zij persoonlijk en gezamenlijk God leren kennen en zijn Naam leren verwerkelijken. Het laat nog eens zien dat geloofsgemeenschappen, in onderscheid met bijvoorbeeld een sportvereniging, er niet omwille van zichzelf zijn. Ze zijn er omwille van de menswording van haar gelovigen voor het aangezicht van God. En als gemeenschap zelf zijn zij ook gericht op de verdere ontwikkeling van de relatie met God.

Sacramentele gemeenschap

Wanneer in de kerk, verstaan als fysiek gebouw en/of sociale en spirituele gemeenschap, rituele en sacramentele handelingen plaatsvinden, ontstaat in nog weer andere zin heilige ruimte. In die ruimte kan door het handelen van een vertegenwoordiger van de geloofsgemeenschap heen de aanwezigheid van Christus ervaren worden. Op zo’n moment schijnen het handelen en zelfs de persoon van de vertegenwoordiger als een icoon door naar Christus. Er is dan dus werkelijk sprake van bemiddeling. Zo hoorde ik tijdens een andere viering in het ‘welkom’ van een voorganger dat niet zozeer hij, maar God ons welkom heette. Er sprak een enorm vertrouwen uit dit ene woord – net als verwondering, ontzag en dankbaarheid. Vertrouwen van de voorganger in een God die hem, die mij en die iedere mens liefheeft. Dit woord, hoe het uitgesproken werd – het raakte me. Het raakte me aan, nodigde me uit: ‘Wees welkom in Mijn liefde.’ En geruststellend zei het me tegelijkertijd zelfs: ‘Je bent wel-gekomen in Mijn liefde.’ De viering was nog nauwelijks begonnen, en ik was al vervuld.

‘Na de viering maakte ik een praatje met hem’

Wanneer de voorganger op het moment dat hij zijn woord sprak alleen betrokken was geweest op de kerkelijke gemeente, zou dit niet zijn gebeurd. Wanneer de voorganger alleen betrokken was geweest op de gemeenschap met God, evenmin. Sacramentele gemeenschap kan alleen ervaren worden precies op het moment waar de horizontale gemeenschap samenvalt met de verticale gemeenschap. Dan breekt de werkelijkheid even open. Dan kan een besef ontstaan dat Christus het werkelijke fundament van kerk is. Dat kerk de uitnodiging is tot gemeenschap door Hem, met Hem en in Hem. Meestal noemen we dit spirituele ervaringen; hier noem ik ze sacramentele ervaringen. Hoe dan ook, ze zijn altijd persoonlijk en uniek. Ze gebeuren aan je, als geschenk van genade. Het is alsof het Geheim dat God en dat leven is, oplicht. Ineens is er inzicht. Een dergelijke ervaring wekt niet zelden een diepe vrede bij de inwijdeling, een gevoel ten diepste aanvaard en geliefd te zijn. Het verdiept en versterkt de verbondenheid, de gemeenschap met Christus, in het eigen innerlijk. Maar hoe intiem zij ook is, zo’n ervaring móet gedeeld worden, aarzelend en stotterend misschien, maar dringend.

Gemeenschap van geroepenen

Je kunt misschien zeggen dat in zo’n spirituele, sacramentele ervaring de Naam van God zich aan jou openbaart. Aanwezige, Eeuwige, Vader, Vriend, zijn zomaar een paar namen die al door de tijden heen aan God gegeven worden. Namen die uitdrukken hoe mensen God ervaren hebben, wie God voor hen is. Zo’n naam houdt vaak tegelijkertijd een oproep in. Zo ook voor de vrouw bij mij in de kerk.

De kerk biedt ruimte aan de Heilige Geest om werkzaam te zijn

De voorganger vertelde dat zij God in haar leven had leren kennen als Liefde en als Ik-ben-er-voor-jou. Langzamerhand is in haar het verlangen gegroeid om de liefdevolle aanwezigheid die zij ervaart te delen met mensen die zorg nodig hebben. Zij is de Naam van God als een roeping gaan verstaan. En zij heeft daarop geantwoord door van baan te veranderen en in de thuiszorg te gaan werken. Zij ervaart het geschenk van Gods liefde en aanwezigheid en schenkt zichzelf terug aan God in het liefdevol er-zijn-voor-mensen. Er toont zich dan iets van godgelijk-vormigheid, van het oorspronkelijke gelaat van deze mens. En weer verder wordt gemeenschap gevormd, heilige ruimte waarin God zich kan leren kennen aan mensen, hen tot meer mens-zijn wekt en gemeenschap sticht.

Het was zomaar op een zondag in de kerk, en nog eens. Twee vieringen met een kostbaar geschenk. Zoals er op zoveel plaatsen en op zoveel momenten cadeaus geschonken worden – steeds onverwacht. Geschenken met een rijke betekenis die steeds verder, steeds opnieuw inwijden in het goddelijk geheim.