Schurende realiteiten en positieve ambivalentie

Aan de hand van vier zingevingselementen schrijft Yvonne Lammertink over de problematische relatie tussen levensbeschouwing en beperking of handicap. Maar er zijn alternatieven.

De relatie tussen mensen met een beperking en levensbeschouwelijke visies [is] divers, maar zelden onproblematisch,’ schrijft Jacqueline Kool in Goed bedoeld. Levensbeschouwelijk kijken naar handicap en ziekte (Zoetermeer 2002). Het helpt om de vinger op zere plekken te leggen en aanknopingspunten te bekijken, weet ik vanuit mijn persoonlijke ervaring.’

Het schuurt tussen de dagelijkse realiteit van mensen met een beperking of handicap en levensbeschouwelijke visies. Dit wordt inzichtelijker wanneer we inzoomen op een aantal zingevingselementen, genoemd door docent Psychologie Jan Hein Mooren (1948–2020). Die elementen zijn onderdeel van de meeste levensbeschouwingen. Het gaat om wereldbeeld, mensbeeld, levensperspectief en ethiek.

Visie op ziekte en gezondheid

Een wereldbeeld is de manier waarop iemand het leven en de wereld begrijpt. Levensvragen die hierbij horen, zijn: waarom gebeuren dingen, waarom ik, en: waar heb ik dit aan verdiend? Gezondheid wordt steeds vaker gezien als een eigen verdienste, bijvoorbeeld als gevolg van de juiste leefstijl en positief denken. Impliciet betekent dit dat mensen met een beperking of ziekte iets fout doen, of dat ze in zekere zin zelf schuldig zijn aan hun situatie.

Een beperking brengt onherroepelijk ervaringen van machteloosheid met zich mee

Van oudsher is dit terug te vinden in de verhalen over ziekte als gevolg van zonde. Tegenwoordig komt dit ook naar voren in de vooronderstelling van maakbaarheid die onder andere in beleid en op de sociale media dominant is. Tegenover maakbaarheid staat machteloosheid. En een beperking brengt onherroepelijk regelmatig ervaringen van machteloosheid met zich mee, zoals fysieke grenzen, extreme bureaucratie en uitsluiting.

Zorg versus onafhankelijkheid

Hoe iemand de rol, positie of opdracht van mensen in het algemeen en van zichzelf in het bijzonder ziet, is een mensbeeld. Hierbij horen levensvragen als: mag ik hulp vragen, zijn mensen egoïstische wezens, en: welke rol spelen anderen in mijn leven? Veel levensbeschouwingen zien, in meer of mindere mate, afhankelijkheid als iets voor kinderen en zwakkeren. Voor hen moet gezorgd worden en de sterke volwassenen geven deze zorg.

In de huidige samenleving is onafhankelijkheid een belangrijke waarde en worden hulpvragers met een zeker wantrouwen door instanties benaderd. Zorg of hulp krijgen en tegelijkertijd sterk zijn of zelf ook voor anderen zorgen lijkt uitgesloten te zijn. Terwijl dit vaak de realiteit is van mensen met een beperking.

Mogelijkheden – beperkingen

Levensperspectief is het beeld dat iemand heeft over waar het eigen leven naartoe gaat. Bijbehorende levensvragen zijn: wat staat mij te wachten, waar kan ik naar uitkijken, en: wat is er voor mij weggelegd? Bij mensen zonder beperking worden vaak hun mogelijkheden benadrukt, terwijl bij mensen met een beperking de nadruk meestal ligt op hun beperkingen.

Zij moeten ook vooral dankbaar zijn met alles wat er wel kan of wat andere mensen voor hen doen. Impliciet gaat het erom of iemand met een beperking hetzelfde mag verwachten als iemand zonder beperking. Wat weegt zwaarder, dat iedereen mens is of de uitzonderingspositie van de beperking?

Waarden

Iemands opvattingen over wat goed, mooi en juist is, vallen onder moraal, ethiek en esthetiek. Levensvragen die hierbij horen zijn: doe ik wel het goede, wat is mijn schuld, en: waarom schaam ik mij voor mijn lichaam? Er is sprake van morele stress als iemand niet kan doen of laten wat volgens diens eigen waarden belangrijk is. In het geval van een beperking kan dit komen doordat iemand zorgzaamheid erg belangrijk vindt maar weinig de kans krijgt om voor anderen te zorgen. Of dat iemand duurzaam leven belangrijk vindt, maar wel veel afval produceert en stroom gebruikt door allerlei noodzakelijke hulpmiddelen. Dit zet belangrijke waarden onder druk.

Wanneer iemands omgeving de nadruk legt op de waarden waar deze persoon maar beperkt vorm aan kan geven, gaat dit extra schuren. Het is goed om bewust te zijn waar levensbeschouwingen kunnen schuren voor mensen met een beperking. En vaak net zo goed voor iedereen die te maken heeft met afhankelijkheid, machteloosheid en niet passende bestaande hokjes.

Ambivalentie

Zijn er alternatieven? Ja, die zijn er. Hoewel die ook niet alle problemen in één keer weg nemen. Er zijn te veel alternatieven om hier allemaal te bespreken, maar de
meeste hebben één aspect gemeen: ambivalentie. Dit houdt in dat er tegenstrijdige gevoelens of waarden zijn die naast elkaar bestaan; als het ware als twee kanten van een medaille.

In levensbeschouwelijke termen zijn yin en yang hiervan het bekendste voorbeeld. Er lijkt sprake te zijn van tegengestelde krachten, maar uiteindelijk zijn het vooral waarden die elkaar aanvullen en niet zonder de relatie met de ander kunnen. Een voorbeeld: geen mens is van geboorte tot zijn of haar dood volledig onafhankelijk. In veel gevallen zijn het juist de relaties met en hulp van andere mensen die ons onafhankelijk maken.

Door de relatieve en relationele kant van onafhankelijkheid te benadrukken wordt dit herkenbaarder en passender voor mensen in lastige situaties. Een beeldspraak die dikwijls aanspreekt, is: je kunt de wind niet bepalen, maar wel de stand van je zeilen.

Vaak maakt juist de hulp van anderen ons onafhankelijk

Waar iemand beperkt wordt om belangrijke waarden in de praktijk te brengen, is ambivalentie ook van belang. Enerzijds moet er erkenning zijn voor de complexiteit hiervan. Anderzijds moeten of kunnen er mogelijkheden gezocht worden om op creatieve manieren toch invulling aan deze waarden te geven.

Door samen te zoeken op het niveau van waarden wat echt belangrijk is, ontstaan er namelijk mogelijkheden om de waarden in de praktijk te brengen, zij het misschien op minder voor de hand liggende manieren. Dit kan een sterk tegenwicht bieden in de omgang met de lastige kanten van het leven.

Levensbeschouwingen kunnen krachtbronnen aanreiken die zo’n tegenwicht kunnen bieden. Dat kan maken dat wij bijvoorbeeld weten waarvoor we leven, dat we ons onderdeel voelen van een groter geheel, ons inzetten om anderen te helpen en de overtuiging hebben dat ons leven een doel heeft.

Door zowel de problematische kanten als de krachtbronnen van een levensbeschouwing te onderzoeken vergroten we de veerkracht, en niet alleen van mensen met een beperking. Er komt ruimte voor ervaringen van machteloosheid, afhankelijkheid en beperkingen waar iedereen in meer of mindere mate mee te maken heeft. Ook op het niveau van de samenleving: vereniging of kerk, buurt, dorp of stad, provincie en land, voeden de krachtbronnen van een levensbeschouwing onze gezamenlijke veerkracht. We leren omgaan met de grenzen van maakbaarheid en staan daardoor bij dat soort ervaringen niet met lege handen.