Seksueel misbruik in de kerk: dichterbij dan je denkt?

Seksueel misbruik komt in alle kerken voor, ook in gereformeerde gezindten. In 2024 ging het om vijfentwintig meldingen die binnenkwamen bij Meldpunt Misbruik voor gereformeerde en hervormde kerken. Marianne Bronsveld werkt als preventiecoördinator bij Meldpunt Misbruik en vertelt in dit artikel wat we verstaan onder seksueel misbruik, hoe je het kunt signaleren in je eigen kerk en welke stappen er te zetten zijn om het te stoppen of voorkomen.

Bovenstaand verhaal is een situatie zoals er in 2024 vijfentwintig van bij het Meldpunt Misbruik binnenkwamen. Allemaal binnen de vijf aangesloten kerkgenootschappen: de Christelijke Gereformeerde Kerken, de Nederlandse Gereformeerde kerken, de Hersteld Hervormde Kerk, de voortgezette Gereformeerde Kerk Nederland en de Gereformeerde Kerken. 

Machtspositie

Seksueel misbruik komt, helaas, ook in kerken voor. Predikanten, kerkenraadsleden of oudsten, jeugdwerkers, kosters, organisten, worshipleiders: iedereen die een taak uitvoert in de kerk, bezit een machtspositie. Het zijn mensen die door hun functie in een afhankelijkheidsrelatie staan tegenover anderen binnen de gemeente. Zoals Sarah in het voorbeeld hierboven kwetsbaar was en afhankelijk, zo zijn er binnen de kerk veel mensen afhankelijk van mensen met een kerkelijke functie. Binnen deze afhankelijkheidsrelatie, met andere woorden: vanuit deze machtspositie, kan seksueel misbruik plaatsvinden.

Iedereen die een taak uitvoert in de kerk, bezit een machtspositie

Wat is seksueel misbruik?

Binnen de kerken hebben we de volgende definitie voor seksueel misbruik:
‘Iedere uiting van verbaal, non-verbaal of fysiek gedrag, opzettelijk of onopzettelijk, gewenst dan wel ongewenst, in de vorm van seksuele handelingen en of seksueel getinte toespelingen door een kerkelijk functionaris.’

Het ontstaan

Seksueel misbruik kan op veel verschillende manieren ontstaan. Toch zien we vaak dezelfde patronen. In het voorbeeld zien we een predikant die aanbiedt om pastorale hulp te verlenen. Waarschijnlijk was de predikant niet van plan om misbruik te maken van Sarah. Tijdens de gesprekken is er een klik ontstaan en ook een seksuele aantrekkingskracht. Mogelijk is de predikant hiervan geschrokken. Maar, zoals dat vaak gaat, hij heeft zichzelf ervan overtuigd dat het niet zo erg was. En hoe vaker hij dit tegen zichzelf zei, hoe meer hij ging geloven dat God het echt goed zou vinden.

Daarnaast is de kans groot dat de predikant zich niet (of te weinig) bewust was van de machtspositie waarin hij zich bevond én van de verantwoordelijkheden die dat met zich meebracht. Hij had namelijk moeten zeggen: ‘Ik sta in een machtspositie ten opzichte van Sarah, daarom mag ik niets met mijn gevoelens doen en het is verstandig dat ik geen pastorale zorg meer aan haar geef.’

Sarah is de tweede persoon in dit verhaal. Op het moment dat de pastorale relatie tussen de predikant en Sarah begon, was Sarah zeer kwetsbaar: Zij had een zieke man, waarvoor zij mantelzorger was. Zij heeft drie kinderen, waarvoor ze destijds alleen zorgde. Ze had het heel zwaar met de situatie, miste intimiteit en voelde zich eenzaam. Het is vanuit haar gezien niet vreemd dat zij gevoelens ontwikkelde voor de predikant, maar ook als zij dit niet deed (seksueel misbruik kan ook plaatsvinden zonder gevoelens), is het nog steeds begrijpelijk dat de predikant haar wist te overtuigen van het feit dat de relatie geoorloofd en misschien wel nodig was. De predikant heeft naar haar geluisterd en precies op de punten waar zij mee worstelde heeft hij haar overtuigd dat seks met hem een goed idee zou zijn. Daarnaast bood de predikant in die periode iets wat zij bij haar eigen man miste: een luisterend oor, geborgenheid en intimiteit.

Op het moment dat de pastorale relatie tussen de predikant en Sarah begon, was Sarah zeer kwetsbaar

Misbruik herkennen

Voor slachtoffers is het vaak niet eenvoudig om misbruik te herkennen. Net als bij Sarah is er binnen een relatie waar misbruik plaatsvindt niet alléén maar het misbruik. Er zijn ook fijne dingen in de relatie. Misschien is dit nu net de enige persoon die je wel aandacht geeft, die er echt voor je is, bij wie je je veilig voelt. Regelmatig zijn er omstanders nodig om een spiegel voor te houden. Bij Sarah was het Mirjam die haar vertelde dat deze relatie niet klopte. Bij veel kinderen is het een les over seksuele voorlichting of een vriendinnetje die een heel andere thuissituatie heeft, waardoor duidelijk wordt dat het niet normaal is dat een vader met zijn dochter slaapt (bijvoorbeeld).

Erkennen dat je misbruikt wordt, is een zwaar proces. Dit kost vaak veel tijd. Degene die je zoveel gegeven heeft, blijkt niet de goede persoon te zijn die je kende en die verandering van perspectief is niet gemakkelijk. Er komen allerlei vragen boven. Iemand kan zich bijvoorbeeld afvragen waarom dingen gebeurd zijn, welke gevolgen het heeft als de relatie stopgezet wordt.

Misbruik melden

Hoe groter de afhankelijkheidsrelatie, hoe moeilijker het is om het misbruik te erkennen en te melden. Maar ook om het verhaal voor het eerst aan een ander te vertellen. Zodra je het namelijk verteld hebt, heb je niet meer de volledige controle over jouw verhaal. Bij kindermisbruik in de huiselijke sfeer duurt het daarom gemiddeld dertien jaar voordat misbruik gemeld wordt. Als kind ben je namelijk volledig afhankelijk van je ouders. Als je dan meldt dat je misbruikt wordt, moet je misschien weg bij je ouders en dat betekent dat je geen liefde, geen eten en geen dak meer boven je hoofd hebt.

Maar ook in situaties zoals die van Sarah, duurt het lang voordat mensen hetgeen hen is overkomen durven inzien. Slachtoffers zijn vaak bang dat zij de schuld krijgen. En dat is verdrietig, want in bijna alle gevallen van misbruik geeft het slachtoffer zichzelf de schuld. Daar bovenop geeft de dader hen ook de schuld. ‘Je wilde het toch zelf?’ zeggen ze. Of: ‘Jij hebt er toch ook van genoten?’

Daarnaast zijn slachtoffers bang dat ze niet geloofd worden en daarmee om alles kwijt te raken. Als jij niet geloofd wordt, is namelijk de kans groot dat mensen niet meer met jou willen omgaan.

Victimblaming

In de meeste gevallen wordt de angst van slachtoffers realiteit. De meeste slachtoffers die vertellen over het seksueel misbruik of geweld, krijgen te maken met victimblaming. Dat is een maatschappelijk fenomeen waarbij slachtoffers de schuld krijgen van wat hen is overkomen.

Ook in de kerk worden slachtoffers vaak niet gespaard. Mensen kunnen zich niet voorstellen dat het verhaal van deze persoon klopt. De beschuldigde is vaak iemand die geliefd is, veel mensen helpt, een bepaald charisma heeft en daarom is het heel moeilijk om het slachtoffer te geloven. Zoals het slachtoffer van perspectief moest veranderen, moet ook de omgeving die het verhaal hoort, het perspectief veranderen: die geliefde dominee of de zeer gewaardeerde ouderling blijkt ook een andere kant te hebben. En ook voor de omgeving kost dat tijd. Maar het slachtoffer heeft die tijd niet. Het enige wat hij of zij nodig heeft is erkenning.

In dit proces is het regelmatig het slachtoffer dat gevraagd wordt naar een andere kerk te vertrekken en in andere gevallen gaat hij of zij uit zichzelf weg, omdat er geen ruimte gevoeld werd, of vanwege een andere reden.

Als misbruik bekend wordt in de gemeente

Wanneer misbruik binnen de kerkelijke gemeente bekend wordt, heeft dit vaak grote gevolgen voor de gemeenschap. Mensen weten vaak niet goed wie zij moeten geloven, de kerkenraad moet gaan handelen en mensen moeten zich gaan verhouden tot de nieuwe realiteit. Dat vraagt om begeleiding. De kerkelijke meldpunten bieden deze begeleiding aan kerkenraden en oudstenraden.

Luisteren

Even terug naar het slachtoffer. Stel je voor dat Sarah bij jou in de gemeente zit en dat ze je vertelt wat er gebeurd is. Het betreft dan geen vreemde dominee, maar jouw dominee. Zou je haar geloven? Wat zou je doen?

Wat Sarah dan waarschijnlijk nodig heeft, is dat je zonder oordeel en zonder meteen in de actie te schieten naar haar luistert. Dat je haar een compliment geeft, omdat ze haar verhaal gedeeld heeft en daarmee de controle uit handen gegeven heeft. Daarna heeft ze het nodig dat ze gewezen wordt op een vertrouwenspersoon, want deze weet de weg. Die vertrouwenspersoon heb je waarschijnlijk in je plaatselijke kerk. Mocht deze er niet zijn, dan kun je wijzen op de vertrouwenspersoon van het meldpunt waarbij jouw gemeente is aangesloten.

Moed

Sarah heeft moed nodig gehad om te delen wat haar is overkomen. Maar degene die naar Sarah luistert en naast haar staat, heeft ook moed nodig. Laten we daarom bidden voor moedige mensen binnen onze kerken. Mensen die hun verhaal durven vertellen én mensen die liefdevol en steunend luisteren. Laten we ook bidden voor mensen die vechten voor recht en gerechtigheid voor mensen zoals Sarah.

Hoe moedig ben jij?

Marianne Bronsveld is theoloog en werkt als coördinator bij het Meldpunt Misbruik in Kerkelijke Relaties.

Gerelateerde boeken