Waarderend pastoraat

De methode van waarderend onderzoeken kan op heel verschillende manieren ingezet worden.  De ervaring als coach voor predikanten en kerkelijk werkers heeft mij ertoe gezet om ook eens het pastoraat te doorlichten. Kunnen bezoekers namens de kerk ook voordeel hebben aan deze benaderingswijzen?

Waarderend pastoraat is iets nieuws. Er zijn nog geen boeken over geschreven en er zijn nog geen modellen ontwikkeld hoe het aan te pakken. Toch zijn er al regelmatig ouderlingen en bezoekvrijwilligers te vinden die volgens het denken van Waarderend Onderzoeken hun pastorale contacten met succes weten in te vullen.  In dit artikel een korte uitleg van het Waarderend Onderzoeken (Appreciative Inquiry) en enkele praktijkvoorbeelden in gesprekken met gemeenteleden.

Waarderende gemeenteopbouw: een nieuwe manier van kijken

Waarderende gemeenteopbouw is in opmars. Het boek Goede Wijn van dr. Jan Hendriks (Uitgeverij Kok, 2013) wordt door veel mensen gelezen; predikanten en kerkenraden buigen zich over de nieuwe manier van kijken naar de gemeente.  Jan Hendriks reikt ons een filosofie, weg en model aan die gebaseerd is op de uit de Verenigde Staten afkomstige methode Appreciative Inquiry. Hij past het toe op de kerk. Het vraagt een andere manier van kijken en het zet de kerk en de wereld in een ánder licht.

Waarderend in de wereld staan, dat is het uitgangspunt van het anders kijken. Een situatie kan door mensen verschillend gezien worden. Ieder kijkt op een andere manier. Als ouderling, pastorale werker of vrijwilliger in de kerk kun je naar je eigen gemeente kijken waarbij je let op de problemen en de moeilijkheden. Dat is de gangbare manier van benaderen. Vaak willen wij mensen ondersteunen in hun verdriet, crisis of moeilijke situatie en geven veel ruimte aan deze emotionele zaken.

Het kan ook anders. En dat komen we tegen bij waarderende gemeenteopbouw, maar ook bij waarderend pastoraat. Uiteraard schenk je wel aandacht aan het verdriet, de zorgen en de crisis, maar je luistert op een andere manier. Je kijkt als het ware anders.
Zo ook bij het plaatje wat hiernaast staat. Zie je een vaas? Of zie je twee gezichten die  naar elkaar toegewend zijn? In je hoofd maak je er het ene of het andere van. Je moet met je blik, met je manier van kijken een ‘knop omzetten’ om de andere interpretatie van dezelfde figuur te zien.
Zo kun je bij een verhaal van een ander blijven focussen op het verdriet of het probleem, of je zet halverwege een knop om, en helpt die ander om de knop om te zetten. Je kijkt anders. Je let daarbij sterker op de positieve signalen in het verhaal en versterkt deze. Ook denk je na over de mogelijkheden die er zijn om nieuwe wegen op te gaan.

Beide verschillende manieren van kijken beïnvloeden heel erg hoe de sfeer in een gesprek is, of ook hoe in een gemeente of  parochie omgegaan wordt met pastoraat.
Welke prioriteiten worden gesteld en hoe wordt naar de toekomst gewerkt? Is er een sfeer van vertrouwen? Of duikt de angst steeds op dat het allemaal niet (meer) lukt?
Dit kijken vanuit vertrouwen is een essentieel in de  filosofie van Waarderend Werken.

De essentie van de filosofie van Waarderende Gemeenteopbouw:

1. Anders kijken
2. a. Ieder doet ertoe
   b. Gesprek als voertuig
3. Ervaringsverhalen
4. Bescheidenheid
5. Leiding als dienst
6. Kern als ijkpunt
7. Vertrouwen

Waarderend pastoraat

De twee verschillende manieren van kijken heb ik in een model verwerkt. In ‘waarderend pastoraat’ (de rechterkolom) gaat iemand vanuit vertrouwen het gesprek in, en dat brengt een ander perspectief.

Model:

Praktijkvoorbeelden, waarin de andere blik een ander gesprek oplevert bij pastoraat

1 Mevrouw Jansen

Mevrouw Jansen is heel verdrietig. Haar man is twee jaar geleden overleden en ze weet niet goed hoe ze haar leven vorm moet geven. Bij de bezoeken praat ze veel over haar man, en komt telkens weer naar voren dat ze hem zo mist. De bezoeker is een zorgvuldige luisteraar en ze kan haar verhaal aan hem kwijt.

Twee benaderingen:
1. De bezoeker is een goede luisteraar. Hij beseft dat ze haar verhaal aan hem kwijt kan, en hij bevestigt haar dat het heel begrijpelijk is dat ze verdrietig is. Hij haalt met haar herinneringen op aan haar man en hij laat weten dat het heel begrijpelijk is dat ze zich eenzaam voelt.
Elk gesprek gaat op deze voet voort. Mevrouw is blij dat ze bij hem het verhaal kan vertellen, want veel mensen willen het niet meer horen. Beiden hebben ze het perspectief dat mevrouw Jansen wel verdrietig zal blijven en dat ze te oud is om dit verdriet te verwerken.

2. De bezoeker is een scherpe luisteraar. Hij beseft dat mevrouw Jansen haar man erg mist. En deze twee jaren ging het gesprek steeds hetzelfde. Hij denkt na over een positievere insteek. In fases voert hij die uit:
Voorbereiden: Samen gaan ze de goede momenten uit het verleden verkennen. Welke momenten wil mevrouw graag vasthouden? Heeft ze daar ook foto’s bij? Kunnen we die foto’s bekijken?Verzamelen: Enkele momenten licht hij eruit. Die momenten waarbij hij merkt dat de glans in de ogen van mevrouw terug komt.
Zoeken naar bloeifactoren: En hij praat erover door. Zijn er nog mensen in leven die die momenten hebben meegemaakt? Kan ze dat nog met haar kinderen delen? Is het een idee om een levensboek te maken om juist deze momenten groter neer te zetten?
Droom: Dan gaat hij (misschien in een volgend gesprek) met haar nadenken over haar huidige situatie. Ze is verdrietig, ze mist haar man maar in haar leven zijn nog steeds kleine momenten die hetzelfde gevoel kunnen geven als toen haar man nog bij haar was. Wat kan ze nog van haar leven maken?

En dan komen ze bij het levensboek. Zou het wat zijn om werkelijk een zichtbaar levensboek te maken? Met verhaaltjes, met foto’s met herinneringen van mooie reizen?
Vormgeven: Kortom: ga aan de slag. En als mevrouw het zelf niet in huis heeft, dan kan ze vrienden of familie vragen of zij nog foto’s hebben, of zich nog verhalen herinneren.
De bezoeker en mevrouw beloven elkaar dat zij aan de slag gaat en dat hij gaat helpen als het haar niet lukt. Met het levensboek kan ze in gesprek met vrienden en familie. Wat zullen er weer mooie verhalen boven komen!

Wat is hier gebeurd? Er zijn een paar belangrijke uitgangspunten te noemen die de bezoeker zich ter harte heeft genomen.
Hij is anders gaan kijken, naar de mogelijkheden van mevrouw in plaats van alleen te focussen op verdriet.
Hij beseft dat het haar goed doet over haar verleden te praten. Ze doet ertoe en het verhaal is het voertuig.
Hij heeft respect voor haar verdriet en erkent haar eenzaamheid Mevrouw is nog goed bij haar herinneringen. Ze kan er goed over vertellen, ze kan ook bij de positieve ervaringen komen.
Hij neemt hier op een bescheiden manier de leiding om het gesprek om te buigen van verdriet naar positieve ervaringen.
Hij heeft er vertrouwen in dat dit haar goed zal doen en dat ze samen tot een nieuwe manier kunnen komen om haar leven zin te geven.
Ze heeft een andere manier gevonden om toch met het verleden bezig te gaan (ze mist haar man) maar dat om te zetten naar een nieuwe wijze van invulling van haar leven (ze deelt met andere mensen de mooie momenten van haar leven.

2 Janneke

Janneke is alleengaande moeder. Ze heeft twee kinderen en ze is erg met geloof bezig. Ze vraagt om een gesprek met een bezoeker van de kerk.
Het probleem waar ze mee zit is dat ze graag zorgvuldig met de geloofsopvoeding bezig gaat, maar de groep voor jonge ouders kan ze niet volgen. Ze heeft maar een krappe beurs, oppas kan ze niet betalen, en deze groep voor jonge ouders komt elke veertien dagen op een avond bij elkaar.

De twee benaderingen:
1. De bezoekster gaat onbevangen bij haar op bezoek. Ze had wel gehoord dat het zou  moeten gaan over geloofsopvoeding. Ze heeft zelf kinderen, dus een gesprek zal wel lukken. Ze neemt haar ervaringen mee. Samen praten ze over de situatie en over het opvoeden van kinderen. Het blijkt dat Janneke toch een iets andere kijk heeft over opvoeden dan de bezoekster. Ze raken erover aan de praat wat het doel is van opvoeden en christelijk opvoeden. Aan het eind van de avond heeft de bezoekster een goed gevoel over het gesprek. Maar heeft Janneke dat ook?

2. De bezoekster heeft gehoord dat Janneke graag over geloofsopvoeding wil praten. Ze heeft zelf ervaring, maar haar kinderen zijn al pubers, een andere levensfase dus.
Ze gaat op verkenning in de parochie wat er gebeurt op het gebied van de geloofsopvoeding en stuit op de groep voor jonge ouders. Met de coördinator van die groep heeft ze een telefonisch gesprek: Is Janneke bij hem in beeld? Dat blijkt niet zo te zijn.
Dan gaat ze naar Janneke. Ze beginnen meteen met elkaar te praten over geloofsopvoeding. De bezoekster vraagt in het begin nadrukkelijk wat Janneke graag aan de orde wil stellen. Janneke vertelt dat ze graag andere mensen wil ontmoeten in dezelfde situatie als zij, maar dat ze niet de mogelijkheden ziet hoe ze dat kan doen met haar krappe beurs. ’s Avonds oppas regelen: dat lukt niet.
Verder praten ze wat over de weg die Janneke tot nu toe met haar kinderen is gegaan en wat ze denkt nodig te hebben. Onderwerp van gesprek wordt: een goede kinderbijbel. Samen denken ze na hoe ze ernaar kan zoeken. Ze googelen op internet en de bezoekster zegt dat ze haar de volgende dag  twee kinderbijbels zal brengen, die ze mag lenen. Zo kan ze zien wat haar aanspreekt.
Ook vertelt de bezoekster dat de coördinator een voorstel heeft: als ze de groep nu eens overdag laten samenkomen? Hij wil wel wel uitzoeken of er een kleine groep gevormd kan worden met ouders die bijvoorbeeld op woensdag- of vrijdagmorgen kunnen. Zelfs zondagmiddag is een mogelijkheid. Janneke is helemaal verheugd. Dat zou fantastisch zijn. Op zondagmiddagen kunnen haar kinderen wel bij vriendjes spelen, of dan zijn er nog wel andere oplossingen. De bezoekster geeft Janneke het telefoonnummer van de coördinator en vertelt dat hij al weet van haar bestaan. Ze kan hem gerust bellen!

Wat is hier gebeurd?
De bezoekster heeft zich goed voorbereid. Omdat ze wist dat het over geloofsopvoeding ging, heeft ze even haar voelhorens uitgezet.
In het gesprek zelf heeft ze vragen gesteld aan Janneke. Ze verzamelde de wensen van haar.
De verdieping in het gesprek ontstond toen ze door ging praten over de kinderbijbels. Wat is daarbij nodig? Waar moet je op letten? Welke stijl past bij je?
Daarna gingen ze toekomstgericht kijken: wat zou de meest ideale situatie zijn? (Verbeelden)  Ze kwamen uit op de zondagmiddag. Dat zou een goede mogelijkheid zijn.
Het eind van het gesprek komt op het vormgeven uit. Wat te doen? De kinderbijbel wordt uitgewisseld.
En ze zorgt ervoor dat er verbinding komt tussen de coördinator en Janneke.

Dit zijn de stappen die gezet kunnen worden in de weg van waarderend pastoraat:
voorbereiden – verzamelen – verdiepen – verbeelden – vormgeven – verbinden

De oogst

Waarderend pastoraat biedt perspectieven. Mensen die vastzitten in een probleem kunnen door een andere kijk op de situatie geholpen worden om er anders mee om te gaan. In de stappen die gezet worden wordt duidelijk toegewerkt naar een nieuwe manier van handelen.
Mevrouw Jansen maakt een levensboek, een alleengaande ouder vindt nieuwe vakantieplekken speciaal voor alleengaanden, een zieke leert om te gaan met een iPad  en zo contacten te leggen met mensen in dezelfde situatie via Facebook of zelfhulpgroepen met chatmogelijkheden.

En wat kan de bezoeker van de kerk nog meer bieden? Natuurlijk kan de geloofsnotie in alle fasen aan de orde komen.
Mevrouw Jansen herinnert zich de doop van haar eerste kind. Ze heeft de dooptekst nog. Deze dooptekst nodigt uit om een gesprek over de betekenis van het geloof aan de orde te stellen.
Of de alleengaande ouder herinnert zich nog de schoolkerkdienst waar haar kind zo enthousiast over was.
En de zieke weet nog dat de dominee een keer een bijbelverhaal van de verlamde zo mooi kon vertellen dat ze de preek nog eens opvraagt en met de bezoeker erover door praat.
De bezoekster bij Janneke spreekt over de inhoud van kinderbijbels. Ze kan nog eens langs komen en ook daarover eens wat dieper doorpraten.

De oogst is dat mensen door het andere kijken van de bezoeker zelf in beweging kunnen komen. De bezoeker heeft er vertrouwen in dat zij het kunnen. En dat is zo aanstekelijk dat ook zij in zichzelf gaan geloven. Waarderend pastoraat geeft nieuwe energie.

Meer informatie

www.waarderendegemeenteopbouw.nl
In de Protestantse Kerk zijn een aantal gemeenteadviseurs die zich gespecialiseerd hebben in Waarderende Gemeenteopbouw en Appreciative Inquiry.

www.met-andere-ogen.nl
Waarderend werken wordt verder ontwikkeld door Els Deenen en Else Rosa. Ook waarderend pastoraat zit in hun portefeuille.