Waarom is 'Gerechtigheid en recht' van J.J.H. Post relevant?

‘Het zijn van die passages die veel bijbellezers snel omslaan: hoofdstukken met wetten en juridische regels, variërend van erfrecht tot civiele procedures, van wetten over reinheid en onreinheid tot regels over oorlog en vrede. Soms heel precies geformuleerd, andere keren juist weer heel algemeen getoonzet. Sommige bijbelboeken bevatten grote verzamelingen wetten, andere geven inzicht in fragmenten van de gevormde jurisprudentie. Deze juridische gedeelten hangen er niet maar bij in de Bijbel: ze nemen een belangrijke plaats in en zijn ook vaak helemaal verknoopt met de verhalende gedeelten. Wie een goed beeld van de boodschap van de Heilige Schrift wil krijgen, kan niet om deze wetten heen.’

Zo luiden de eerste zinnen van de inleiding van Gerechtigheid en recht. Bijbelse kernbegrippen juridisch belicht van dr. J.J.H. Post. Verschillende theologen en lezers hebben dit statement bevestigd; Gerechtigheid en recht laat gestructureerd het (belang van het) recht in de Bijbel zien. Zo ook Gert Weerheim, die de boekpresentatie van Gerechtigheid en recht mocht openen. Lees hieronder zijn voordracht.

Zeist, 13 september 2019

Beste aanwezigen,

Het is mij een eer en genoegen om vanavond tijdens de boekpresentatie van Gerechtigheid en recht enkele gedachten met jullie te mogen delen.

Het boek van Jan Post is echt bijzonder te noemen. Het is een prachtige historische ‘contextualisering’ van recht in de Bijbel. Een stevig werk – bijna 400 pagina’s tellend, rijk geïllustreerd, gedetailleerd en voorzien van een flink notenapparaat waaruit blijkt hoe het boek is onderbouwd. Gerechtigheid en recht is haast encyclopedisch als het bijvoorbeeld gaat om de organisatie van rechtspraak en wetgeving in het Oude Oosten en in het Romeinse Rijk. Hoe werkten contracten in de tijd van Abraham? En hoe zat de rechtspraak in elkaar toen Jezus door Pilatus berecht werd? Het boek plaatst de Bijbelverhalen en -gedeelten in hun historische context. Dat leidt tot dieper inzicht in die verhalen.

Maar, het boek is meer dan dat. Het boek is ook een kritische reflectie op de betekenis van ‘recht’ in het christelijk geloof. Is de Bijbel een boek vol normen die precies moeten worden opgevolgd? Daarnaast gaat het boek in op de vraag:  welke pretenties mag het recht hebben? Kunnen al die rechtsregels tot echte gerechtigheid leiden?

Ik wil met jullie met name stil staan bij deze laatste vraag, naar de gerechtigheid. Het gaat dan om de twee kernbegrippen uit de titel: Gerechtigheid en recht. Hoe verhouden die twee zich tot elkaar? Leidt recht per definitie tot gerechtigheid? Is er eigenlijk wel een tegenstelling of zijn het twee woorden voor hetzelfde? Dit zijn vragen die mij altijd hebben gefascineerd en waarover ik destijds mijn masterscriptie heb geschreven. Ik vond het als meelezer bij het boek heel mooi om te zien welke lijnen hierover in de Bijbel zichtbaar worden

Graag neem ik jullie mee in enkele van mijn gedachten bij het lezen van het boek.

De verhouding tussen recht en gerechtigheid

De vraag is: hoe verhouden deze twee begrippen zich tot elkaar?

Ik denk dat we het erover eens zijn dat we als samenleving niet zonder recht kunnen. Maar Aristoteles zei het al: ‘het grootste recht is het grootste onrecht’. Dat wil zeggen: een op zich zelf goede regel toepassen op een geval dat daar net niet helemaal voor geschikt is, leidt tot grote onbillijkheid in die concrete situatie. Jan Post noemt in een interview over zijn boek het voorbeeld van door rood rijden door iemand wiens vrouw op het punt staat te bevallen. Ook zakelijk kan het soms onbillijk zijn om – zonder rekening te houden met gewijzigde omstandigheden – de andere partij te houden aan een in het verleden gemaakte contractuele afspraak.

De gedachte dat recht niet altijd tot gerechtigheid leidt, klinkt misschien logisch maar vanzelfsprekend is zij zeker niet. Jezus verzette zich al tegen het farizeïsme. Hij noemde zijn tijdgenoten witgepleisterde graven: van buiten voldeden ze keurig aan de regels – van binnen heerste de dood. En iets dichterbij: de verleiding om je te verschuilen achter de wet is misschien voor iedereen herkenbaar. Wat ik doe is toch niet verboden? Ook al weten we dat een ander de negatieve gevolgen van ons gedrag zal ervaren.

Hoe dan ook, wij kunnen niet zonder het recht om met elkaar als samenleving te kunnen functioneren. Maar met alleen recht komen we er niet om ware gerechtigheid te realiseren.

Het recht achter het recht

In zijn boek laat Jan Post zien dat er door de hele Bijbel heen de lijn zichtbaar wordt dat het hoogste goed niet het toepassen is van de concrete regel maar van het vinden van het recht achter het recht. Ik noem een aantal voorbeelden.

In de eerste plaats behandelt Gerechtigheid en recht de noachidische geboden. Een heel boeiend onderwerp. Jan Post laat zien dat er al voor de wetgeving op de Sinaï (toen de Tien geboden werden gegeven) al een aantal geboden bestonden. Joodse schrijvers gaan ervan uit dat dit een soort universele regels zijn: van toepassing op alle mensen. Het eerste van deze noachidische geboden is het gebod om recht te doen. Jan Post laat zien dat dit een gedachte is die al vroeg in Genesis naar voren komt. Het gebod roept om te streven naar een rechtvaardige samenleving met een rechtvaardige rechtspraak. Het recht wordt dus – al zo lang als het bestaat – duidelijk gekoppeld aan de moraal.

In de tweede plaats bespreekt Gerechtigheid en recht de manier waarop de Bijbelse voorschriften door de joodse traditie worden uitgelegd. Jan Post schrijft: “Iemand kan zich daar in alle details aan houden en zich toch bijvoorbeeld als gulzigaard aan koosjer voedsel en drank te buiten gaan. Of hij kan zijn vrouw slecht behandelen, ondanks dat hij voldoet aan alle huwelijks- en reinheidsregels.” Het boek laat zien dat de joodse rabbijnen iets verzonnen hebben tegen een dergelijke “schurk op gezag van de Thora”. Het gaat de rabbijnen niet om de letter maar om de geest van de wet. Daarom hebben zij een aantal ethische beginselen vastgesteld, die moeten worden gebruikt bij uitleg en toepassing van het recht. Het eerste beginsel zegt dat wij moeten handelen “voorbij de maat van het recht”. Het boek geeft daarvan een voorbeeld uit de Talmoedische tijd:

‘Rav Safra had een hoeveelheid wijn te koop en een potentiële koper kwam langs, net toen hij het dagelijks gebed zei. De koper zei: “Ik bied zo en zoveel”; maar Rav Safra wilde zijn gebed niet onderbreken en bad door. De koper, kennelijk een niet-Jood, dacht dat zijn bod werd afgewezen en deed een hoger bod. Dat ging zo nog een tijdje door, het bod werd steeds hoger. Toen Rav Safra klaar was met zijn gebed, zei hij: “Al bij je eerste bod besloot ik dat ik dat aanvaardde, dus meer dan dat mag ik niet nemen.”’  

Dat is nou voorbij gaan aan de strikte toepassing van het recht, maar handelen naar de geest van de wet.

Nog een voorbeeld van voorbij gaan aan de maat van het recht. Jan Post beschrijft een voorbeeld waarbij twee kamelen elkaar moeten passeren op een te nauw punt. Dat kan alleen als beide eigenaren rekening met elkaar houden. Als de ene kameel beladen is en de andere onbeladen, dan moet de laatste de eerste voor laten gaan. Degene die de meeste ruimte heeft, moet ruimte maken voor degene die minste ruimte heeft. Is die ruimte gelijk, dan ligt een compromis voor de hand, waarbij degene die uiteindelijk voorgaat de andere helpt. We zien dus dat gerechtigheid vaak alleen in de concrete situatie bepaald kan worden.

Een derde plaats waar het recht achter het recht aan de orde komt, is bij de beschrijving in Gerechtigheid en recht van de Bergrede. Het ging Jezus niet om de letter van de wet, maar om de geest ervan. Dit betekent niet dat je je er makkelijk van af kan maken; integendeel! Jezus’ uitleg van de wet en zijn streven naar gerechtigheid was heel radicaal. Uit het boek Gerechtigheid en recht blijkt dat ook Jezus het ethische beginsel predikte om voorbij te gaan aan de maat van het recht. Bekend voorbeeld is dat Jezus zegt: “U weet dat er is geschreven: U zult niet doden. Maar ik zeg u: Al wie ten onrechte boos is op zijn broeder, zal schuldig bevonden worden.”

Dit zijn zomaar drie voorbeelden van een rode draad in de Bijbel, waaruit blijkt dat het God te doen is om het recht achter het recht. De lijn zien we ook terug bij de profeten in het Oude Testament die het volk verwijten zich wel aan de regels te houden, maar geen oog te hebben voor de weduwe en de wees. Paulus introduceert in deze discussie de liefde: “ Wees niemand iets verschuldigd dan elkaar lief te hebben; want wie de ander liefheeft, heeft de wet vervuld.”

Gerechtigheid in de dagelijkse werkelijkheid

We hebben gezien dat het recht noodzakelijk is om als samenleving te kunnen functioneren, maar dat regels alleen niet tot de gerechtigheid kunnen leiden. Daarvoor moeten we steeds op zoek naar het recht achter het recht. We moeten voorbij gaan aan het recht. De vraag is: hoe doen we dat in de dagelijkse praktijk? Ik heb daarover in het boek Gerechtigheid en recht een passage gevonden die mij erg aansprak.

De passage laat ons zien waar we gerechtigheid uiteindelijk kunnen vinden:

“Gerechtigheid vindt haar oorsprong in de menselijke ontmoeting. Dus heel persoonlijk. Gerechtigheid ontstaat als mensen elkaar in de ogen willen kijken en bereid zijn met elkaar te communiceren.”

Daar ben ik het ontzettend mee eens. Met de ontmoeting wordt de liefde waarover Jezus en Paulus zo vaak spreken het recht binnengehaald. Partijen die in diepgaand conflict zitten, kijken elkaar vaak niet meer in de ogen. Dan kun je nog zo het recht aan je zijde hebben, maar de liefde en daarmee de gerechtigheid ontbreekt.

Het concept van de ontmoeting opent vergezichten. Toch weten we dat het streven naar gerechtigheid hier op aarde een streven zal blijven. Ik wil in dat kader afsluiten met de woorden van Paul Scholten die ook signaleert dat het zoeken naar gerechtigheid blijft bij een ‘oneindig pogen’. Paul Scholten schrijft:

“Maar toch, we mogen hopen. Laat mij nog een Psalm-woord herinneren: ‘De bergen zullen vrede dragen, de heuv’len heilig recht’ Ps. 72 en dit andere ‘goedertierenheid en waarheid zullen elkaar ontmoeten, de gerechtigheid en vrede zullen elkaar kussen’ Ps. 85. Zoolang het koninkrijk van God niet tot ons is gekomen, zullen deze woorden niet worden vervuld. […] Toch is het goed dat wij onze blikken erop richten – het maakt ons den levensgang mogelijk, meer, het maakt hem schoon en goed.”

Gerechtigheid en recht

Gerechtigheid en recht van Jan Post is een juridische en theologische studie over de Bijbelse begrippen gerechtigheid en recht. In vrijwel ieder Bijbelboek wordt gesproken over gerechtigheid en recht. Om die passages goed te kunnen begrijpen is kennis van het recht uit die tijd noodzakelijk. Jan Post plaatst bekende en minder bekende Bijbelgedeelten – uit het Oude en Nieuwe Testament – tegen de achtergrond van joodse, klassieke en historische bronnen. Zo geeft hij de lezer inzicht in wat destijds verstaan werd onder gerechtigheid en recht. Voor het hedendaagse denken over recht en rechtspraak is dat nog steeds van belang.

Jan Post is al ruim 25 jaar advocaat en houdt kantoor in Barneveld. Hij is specialist op het gebied van het (protestants) kerkrecht; daarop is hij ook gepromoveerd. Hij combineert graag zijn juridische kennis met theologie (en omgekeerd).