Wanneer is het eigenlijk begonnen?
Deze blog is geschreven door prof. dr. Edward van ‘t Slot.
Vraag aan theologen waar de kerk nu eigenlijk is begonnen, en je kunt allerlei heel verschillende antwoorden verwachten. Dat is niet zo erg, meerdere antwoorden zijn mogelijk; en elk antwoord werpt een eigen licht op wat ‘kerk’ is.
Pinksteren
Meestal wordt het Pinksterfeest van Handelingen 2 genoemd als de geboorte van de kerk. En voordat je het weet is Pinksteren dan het verjaardagsfeestje van de kerk geworden. Dat is helemaal niet zo erg, al geloof ik niet dat zo’n omschrijving het Pinksterfeest veel begrijpelijker maakt. Communicatief is het misschien niet zo’n sterke vertaling: je moet je vandaag de dag toch afvragen hoeveel mensen er nog enthousiast worden van dat verjaardagsfeestje van de kerk. Met Pinksteren gaat het toch echt om de Geest, die niet een kerk op kwam richten, maar die de wereld is gekomen. Pinksteren is toch meer gericht op de wereld dan op de kerk.
Adam en Eva
Bij de colleges kerkgeschiedenis in Utrecht liet dr. W.J. van Asselt ons zien dat er ook nog een ander antwoord mogelijk is. Hij had een tekening uit de 17e eeuw (dacht ik), waarop Adam en Eva afgebeeld stonden, terwijl zij hun kinderen voorlazen uit – de Heidelbergse Catechismus. Dan is de kerk – en wel de gereformeerde kerk! – daar dus al begonnen. Je visie op de kerk, zo pikte ik uit die colleges op, hangt ook samen met je visie op het door de Heer gesloten genadeverbond; en het is helemaal niet zo gek dat onze vaderen dat genadeverbond al aan het werk zagen bij de eerste mensen! Wat ik ook mooi vind aan dit antwoord (‘de kerk is al begonnen bij de eerste mensen’) is dat ook de tijd vóór de komst van Jezus zo ‘meegerekend’ wordt: de tijd vóór het jaar 0 is geen lange weg naar één of andere ‘betere’ tijd. Gods genade was ook toen al actief, en de komst van Christus stond voor Hem al zo vast alsof het al gebeurd was. Toen de tijd vervuld was, is Christus gekomen. Zijn tijd, daar draait alles om – het gaat niet om de tijd van de kerk. II Timotheüs 1:9 zegt het zo: “De genade was ons al vóór alle tijden gegeven in Christus Jezus.” En dat is waar het in de kerk uiteindelijk om gaat.
Goede Vrijdag
Waar was de eerste kerk? Beroemd is ook het antwoord dat Karl Barth aan het einde van zijn leven gaf in een preek, onder de titel “De misdadigers met Hem.” Deze preek gaat over de kruisiging, waar twee moordenaars met Jezus gekruisigd werden. Als de kerk de gemeenschap rondom het kruis is, dan hebben we hier dus de eerste kerk, zegt Barth in deze preek. Op Golgotha. Een beetje provoceren was Barth niet vreemd. En natuurlijk zegt hij in zijn dogmatieken heel andere dingen. In een preek kan het allemaal wat minder afgewogen. Maar Barth zei dit niet alleen om te provoceren, en hij was niet aan het jongleren met de waarheid. Het is belangrijk je te realiseren waar hij deze preek hield: voor gevangenen in de gevangenis van Basel! Voor mensen die werkelijk wel wat op hun kerfstok hadden. En dan komt de oude theologieprofessor een dienst leiden en hij zegt: kerk, dat is niet wat ik in mijn colleges behandel, maar kerk is hier: waar echte zondaars samenkomen rondom het kruis. Amen, zeg ik dan, zo mag je het zeggen. Daar begint de kerk. Al moet ik eerlijk zeggen: als ik er een boek over zou moeten schrijven, dan zou ik het geboorte-uur van de kerk misschien net een paar dagen later plaatsen: op de eerste Paasdag, toen de nieuwe schepping doorbrak en Jezus’ volgelingen er één voor één niet omheen konden: Hij leeft! Pasen is toch ook heel wezenlijk!
De omstanders
En Pinksteren dan? – Het is mij het afgelopen Pinksterfeest opgevallen, dat we daar voor het eerst de omstanders weer tegenkomen. Ze waren er nog, bij Pilatus. En – Barth had gelijk – ze waren er ook nog op Golgotha. Maar daarna zie je ze een hele poos niet. Vijftig dagen is een lange tijd. De discipelen zaten verstopt in Jeruzalem. Niemand had last van hen, niemand stoorde zich aan hen. Jezus leefde, maar toch werd Hij langzaam vergeten – behalve dan door dat ene kleine clubje, dat vijftig dagen lang tussen hemel en aarde leefde. Maar toen stonden ze er ineens weer. Middenin de wereld, zichtbaar voor iedereen. Is Pinksteren dus het verjaardagsfeest van de kerk? Wat mij betreft akkoord. Ook goed. Maar dat betekent: de kerk bestaat niet, of niet lang, zonder omstanders.
De politieke Bonhoeffer
In 1941 was Hitler op het hoogtepunt van zijn macht. Niets leek hem te kunnen stuiten. Juist op dat moment werd aan Dietrich Bonhoeffer gevraagd een bezinningsstuk te schrijven over de houding die de kerk tegenover de overheid moest aannemen. Bonhoeffer kwam vervolgens met een tekst waarin hij met verve verdedigt dat de kerk een kritische politieke opdracht heeft.
Hoe lezen we Bonhoeffers opstel bijna tachtig jaar na dato, in een tijd waarin allerlei wereldpolitieke zekerheden lijken te verdampen?
In deze bundel zijn, naast Bonhoeffers tekst, de reacties te vinden van Gerard den Hertog, Dorottya Nagy en Stevo Akkerman.
Boekentip: 12 artikelen over de heilige Geest
Nu de kennis van het christelijk geloof in onze samenleving steeds meer vervaagt, is een toegankelijke uitleg van de basis hard nodig. De Apostolische Geloofsbelijdenis is hiervoor een uitstekend uitgangspunt.
Vanuit de goede gronden van de Schrift en de geloofstraditie beantwoorden de twaalf auteurs (afkomstig uit het brede confessionele midden van de Protestantse Kerk in Nederland) actuele vragen over de heilige Geest, de kerk en de toekomst.
Wat moet je je bij de heilige Geest voorstellen? Heb je de kerk nodig om te geloven? Is de kerk wel een gemeenschap van heiligen? Wat betekent het om te delen in het eeuwige leven?
Dit derde deel is het slot van de serie ‘Geloven op goede gronden’. Samen met de eerdere delen over God en over Jezus wil de stichting Schrift en Belijden de actualiteit van de Apostolische Geloofsbelijdenis – de bekendste geloofsbelijdenis in het westerse christendom – opnieuw onder de aandacht brengen.
Aan dit boek werkten onder anderen mee: prof. dr. Bram van de Beek, dr. Arjan Plaisier en dr. Ciska Stark. De eindredactie was in handen van dr. Herbert Wevers.
