Wim Dekker en Eep Talstra: Bijbel, prediking en religie

De discussie tussen Eep Talstra en Wim Dekker loopt al een tijdje. Wim Dekker gaf Eep Talstra een tijd geleden een reactie op Lees het hele interview met Wim Dekker in het Nederlands Dagblad. over het boek Verbonden en vervreemd. De reactie van Talstra kunt u hier lezen. Vervolgens heeft Wim zelf ook op de reactie van Eep gereageerd. Deze reactie kunt u hier lezen. Nu, in dit artikel, de volgende reactie van Eep Talstra.
 

Beste Wim,

Hartelijk dank voor de moeite die je hebt genomen om het gesprek voort te zetten. Dat is een goede ervaring, want dat gebeurt niet zo veel, zo is mijn ervaring. Gesprekspartners zijn vaak óf moderne mensen die geen contact meer kunnen of willen maken met geloven als ontmoeting met Jezus, de levende, óf ze zijn mensen met zorgen over de kerk en heimwee naar de vroege kerk en dat schiet ook niet op.
Zo las ik vanmorgen in het ND de oproep van Arjan Plaisier om ons allen, Rome en Reformatie, weer te verenigen in de ene kerk van Christus. Het lijkt mij rijkelijk romantisch gedacht en als reactie vooral een illustratie van het probleem van de geloofsleegte dan een oplossing ervoor. Als ik dan toch in een religieus bouwval moet wonen, dan liever in een zonder wierook en andere verhullende feestartikelen. Misschien had God ook nooit veel meer op het oog dan dat.
Spreken over de kerk, vóórdat je hebt gesproken over God en over de positie van geloven in Christus in de huidige wereld, lijkt mij vluchtgedrag. Zoals ik jou al schreef ( 18 juni):

“Mijn indruk is dat theologie en kerk op dit moment op een retourvlucht zitten naar de Middeleeuwen of zelfs de patres: de intellectuele krachtmeting met de moderniteit lijkt verloren, de poging om met moralistische babbels nog iets te redden, heeft ook niet gewerkt, dus laten we God zoeken in de vroege kerk, in de liturgie en tussen de eigen oren.”

Analyse van het zwakke in protestantse kerkdiensten

Onze analyse van het zwakke in protestantse kerkdiensten is wel ongeveer dezelfde denk ik: hoe vaak brengt een godsdiensthistorisch interessant of een maatschappelijk correct betoog naar aanleiding van de bijbel ons werkelijk dichter bij de ontmoeting met Christus? (Waar ik aan toe moet voegen dat ik grote bewondering heb voor veel predikanten die ik zie worstelen met dezelfde dilemma’s: ik ben een modern mens, ik wil een professioneel theoloog zijn en ik wil mensen niet bij hun geloof vandaan preken.)
Kun je daar iets aan doen door de prediking toch weer meer een sacramenteel karakter toe te kennen? (Of je zelf zover wilt gaan, is me uit jouw repliek niet helemaal duidelijk geworden.) Immers, laten we ook het omgekeerde noemen: hoe vaak heb ik niet in mijn jonge jaren een beetje droevig de kerk verlaten na een dienst waarin de klassieke kerkleer alle antwoorden gaf op vragen die ik nooit had gesteld?
Veel ontmoeting hield ik daar niet aan over. Dus dat de volgende generatie theologen het helemaal anders wilden, heb ik altijd goed kunnen begrijpen. En zolang dat ook om een hernieuwd lezen van de bijbel vroeg, heb ik daar steeds met vreugde aan mee gedaan. Maar dat heeft niet zo lang mogen duren; de teksten bleken te ingewikkeld voor een meespelende moderne agenda. Dus nu ligt de bal op het speelveld van religie en utopie en puzzel ik nog verder op de teksten in de hoop een verstaanbare preek te maken.
De huidige neiging om nu het roer opnieuw te wenden: van de geloofskaalslag uit de jaren ’70 terug naar beleving, mystiek  en sacrament is daarom ook wel weer te volgen, maar ik zie er niets goed van komen. Mensen die na Midzomernacht bij zonsopgang een sacraal dansje komen doen bij Stonehenge doen hetzelfde. Het is terug naar de Middeleeuwen, maar for members only.
 

Het échte speelveld

In dit verband snijd jij met goede reden het aloude probleemveld aan van de relatie tussen Oude Testament en Nieuwe Testament, en daarmee ook de vraag naar de lastige relatie tussen moderne bijbelwetenschap en eredienst. Hier ligt het echte speelveld naar mijn mening.
Kan ik, lezend in de antieke teksten die wij kennen als bijbel, als Gods Woord, recht doen aan de eisen die je vakmatig moet stellen aan de analyse van antieke teksten en dat combineren met oprechte verbazing dat God langs deze historisch toch wat knullige manier met ons mensen communiceerde en dat ook nog volhoudt? Of zou je er anders nooit achter komen dat er een groot verschil is tussen het kosmische soort God dat mensen zouden willen ervaren en de God van Abraham, Izaäk en Jakob, de vader van Jezus Christus?
Zo nu en dan lees ik predikanten die mopperen op hun opleiding: ‘Ik koos voor Jezus, maar toen moest ik opeens tekstkritiek van het Nieuwe Testament doen!’ Ja, alsof God al niet eeuwenlang een tocht met ons door de harde wereld maakt, en daarbij zijn voetsporen heeft nagelaten in teksten en geloofsgemeenschappen. Dat hangt echt niet af van jouw keuze voor Jezus. Nauwkeurigheid in tekstanalyse en nauwkeurigheid in pastoraat – het is theologisch hetzelfde want het heeft allebei te maken met intense aandacht voor mensen en eerbied voor God.
 

Hermeneutiek

Jij spreekt in dit verband over prediking en het thema van Christus in het Oude Testament. Je doet dat veel eerlijker dan de predikers die ik vroeger aan moest horen, doordat je zegt: ‘het is mijn eigen vooronderstelling.’
Op die manier kan ik dat toch niet meemaken, simpelweg omdat mijn vak: bijbelwetenschap mij daarin tegenhoudt. Jezus komt niet voor in het Oude Testament. Dat zul jij wel toegeven, maar dan laat je hem toch als vooronderstelling weer binnen. Hermeneutiek, zeg je. Mijn vraag is: is dat ergens voor nodig?
De vraag daaronder is: vergt ons geloof in God en in Jezus Christus van ons dat wij hem buiten de menselijke godsdienstgeschiedenis en processen van boekproductie houden? Moet hij er altijd al bij zijn? Heeft God hermeneutiek nodig?
Jouw voorbeelden roepen zo’n vraag op: Jakob in gevecht met de engel bij de Jabbok tot het moment van de zonsopgang. Is dat het NT verhaal van rechtvaardiging en genade?
Als de zon op gaat moet een nachtelijke demon zich terugtrekken, meer moet je daar niet van maken. Het verhaal loopt uit de zegen en het ‘zien van God’ (32:30 en 33:10). Dat laatste is mi. de verbinding met het NT. Antieke religieuze verhalen blijken voor God ook een manier om zich bekend te maken en zijn wonderlijke keuze voor Abraham en de zijnen niet op te geven. Pas vanaf het NT begrijpen wij, heidenen van geboorte, er iets van hoever God daarmee is gegaan. Dat moet je niet in het OT terug lezen.
 

Religie is gevaarlijk

Iets soortgelijks geldt van Exodus 12 en het bloed van het paaslam. Jouw kritiek op een preek die er weer het moderne moralisme in zag: ‘ik ben een braaf mens, want dat bloed laat zien dat ik kies voor het leven’, deel ik helemaal. ‘Egypte’ wordt dan een mantra voor alles wat slecht is in de wereld en dan neemt vervolgens moraal de plaats in van God. Maar moet je daartegenover het NT (bedoel je Johannes 1?) in Exodus 12 inlezen?
Dat bloed is in Exodus ook allereerst een onderdeel van antieke religie: bloed dat de verderfengel kan afweren. Dat God deze route kiest om zijn volk te redden, stuit ons tegen de borst, maar het is wel de traditie waar wij als gelovigen in Christus deel van uitmaken. Bij Lucas en Mattheüs identificeert Jezus zich met brood en wijn; het bloed van het nieuwe verbond verwijst naar Ex. 24, niet naar het paaslam van Exodus 12. Johannes heeft het er niet over.  Het ‘lam ter slachting’ is een profetisch beeld, niet een sacraal beeld. De evangelisten kiezen hun woorden voor het terugverwijzen naar het OT heel verschillend. Want zo spreekt God kennelijk, voeg ik er dan aan toe.
Jezus is niet aanwezig in de teksten van de Tenach/OT. Hij voltrekt de uitleg van het OT in zijn eigen lijfelijke bestaan totdat de dood er op volgt. Religie is inderdaad gevaarlijk, dat is nog steeds zo. En als God zelf hem niet had opgewekt, waren wij nu tamelijk hopeloos bezig.
Een hermeneutiek die Jezus inleest in het OT heeft als bijproduct dat God geen geschiedenis mag hebben, en mensen niet heel verschillende manieren om God te leren zien en vertrouwen, terwijl de teksten zelf dat wel zo beschrijven.
 

De Geest is nog steeds niet uitgewaaid

Kort samengevat, met jouw onbehagen bij de modern Protestantse oppervlakkigheid ben ik het helemaal eens. Maar om daarvoor nu in Rome te gaan schuilen…
Jouw voorstel: meer gevoel voor sacramentaliteit van de prediking die zich moet concentreren op Christus die in alle teksten aan de orde is, kan ik niet meemaken. De Barthiaanse traditie die Christus aanwezig ziet in het OT, in het NT en dan ook in het gebeuren van de prediking, was nuttig tegenover de ideologie van wetenschap en kennis vanaf de 19^e eeuw, maar de prijs ervoor is inmiddels veel te hoog: de onwil / het onvermogen om samen met andere vakken opnieuw na te denken over Gods presentie in schepping en geschiedenis.
Vanaf eind 19^e eeuw is er zoveel nieuw materiaal boven gekomen dat we opnieuw na moeten denken over antieke religies en de verhouding tussen bijbel, godsdienst en het spreken van God, dus ook weer opnieuw moeten gaan nadenken over Gods problematische verhouding met religie, de christelijke incluis. Dat is een kwestie van gezonde bijbelwetenschap, maar of dat gaat lukken?
Systematici voelen zich vaak machteloos tegenover dat vak, de kerk vindt het te ingewikkeld en niet pastoraal genoeg, sommigen willen zich graag verbergen in de mystiek van de vroege kerk en de academies zetten al hun kaarten op de nieuwe hype: religie. Bijbel is theologisch een verwaarloosd gebied en zo raken we verstrikt in allerlei doelgroepenbijbels die allemaal hetzelfde doen: geen lastig gedoe over Gods geschiedenis, ik wil nu direct een zinvolle mantra voor een zinvol leven.
Wie claimt de bijbel terug voor wetenschap, kerk en theologie tegelijk? Van mijn vriend Kees van der Kooi heb ik geleerd dat de Geest nog steeds niet is uitgewaaid, dus daar houd ik het dan maar op.
 
Met een hartelijke groet,
 
Eep Talstra
 

Verbonden en vervreemd – Wim Dekker