Pastoraat bij echtscheiding

Basisinformatie en tips

Van de huwelijken in Nederland eindigt 38% met een echtscheiding, daarnaast gaan per jaar rond de 60.000 samenwonende stellen uit elkaar. Echtscheiding komt dus vaak voor en de gevolgen zijn groot: ouders en kinderen gaan door een diep dal, financiële problemen dienen zich aan. Niet meer de trouwbelofte is de basis van een huwelijk maar het gevoel. Als het gevoel weg is, is er geen reden meer om het huwelijk in stand te houden.

Wat betekent echtscheiding voor een mens?

Echtscheiding is verlies op basis van een diepe teleurstelling. Zelfs als er een einde is gekomen aan een slecht huwelijk, is het nog steeds het verhaal van iets moois dat slecht afloopt. Het is een verlieservaring, zoals rouw na een overlijden. Het verlies is gestapeld. Van de ene narigheid komt de andere: Iemand die gescheiden is, is een partner kwijt. Intimiteit en seksualiteit zijn weg. Geen partner meer is ook geen helper meer. Hij/zij staat alleen voor alle taken, ook de opvoedingstaak als er kinderen zijn. Het gezin is gebroken, met kinderen is minder contact. De relaties met vrienden en familieleden zijn ook veranderd.

Gescheiden mensen zijn vaak hun psychische stabiliteit kwijt. Het mooie verleden bleek een leugen. De mooie toekomst komt er niet. Idealen zijn gebroken. Het gevoel van eigenwaarde zakt. Depressiviteit dreigt. Wat heeft het leven nu nog voor zin? God lijkt ook vertrokken. Door de scheiding is het inkomen verminderd, zijn schulden toegenomen. Scheiden leidt dikwijls tot verhuizen, soms naar een andere woonplaats. De kerkelijke gemeente is voor veel gescheiden mensen toch ook niet zo’n veilig huis als ze dachten. De steun is beperkt. Er is sprake van negeren of mooi weer spelen. Het gemis aan echt meeleven is ook een verlieservaring.

Wat betekent echtscheiding in onze maatschappij?

In 1950 scheidden in Nederland 6.500 stellen, in 2013 33.000. Het scheidingspercentage is opgelopen tot 38% van de huwelijken¹. Daarnaast gaan naar schatting elk jaar 60.000 samenwonende stellen uit elkaar. Het Nederlands Jeugdinstituut maakt op zijn site² bekend dat jaarlijks (!) ongeveer 70.000 thuiswonende minderjarige kinderen meemaken dat hun gehuwde of samenwonende ouders gaan scheiden. Het gezin is een gebarsten hoeksteen van de samenleving geworden.

De gevolgen voor de samenleving zijn groot, al wordt dat in een liberale cultuur vaak gekleineerd. Bijna elke echtscheiding leidt tot ontwrichting van een sociaal systeem, met alle gevolgen van dien. Zowel de ouders als de kinderen gaan bij een slecht huwelijk en de echtscheiding daarna, door een diep dal. Velen lopen kort- of langdurende psychische schade op. Daarvoor is hulpverlening nodig. Het opvoeden van kinderen in gebroken gezinnen is extra moeilijk en gaat nog wel eens mis. Kinderen kunnen dan ontsporen. Jeugdzorg en soms justitie zijn er druk mee. Met een echtscheiding gaan grote kosten gepaard (procedurekosten, woningkosten, aanschaf tweede auto, uitkeringen enzovoort). Deels moet de samenleving voor de kosten opdraaien. Zelfs het aspect van de duurzaamheid in de samenleving is beter af als gezinnen een eenheid blijven in plaats van uit elkaar gaan.

Wat betekent echtscheiding in de christelijke traditie?

Het vrijheid-blijheid denken vanaf ongeveer 1960 is onder andere een breuk met de traditionele christelijke visie op seksualiteit, huwelijk en echtscheiding. Voor de Rooms-Katholieke Kerk is het huwelijk een sacrament en dus eigenlijk onontbindbaar. In het protestantisme wordt het huwelijk beschouwd als de basis van het gezin en fundament onder de samenleving.

De monogame relatie staat doorgaans nog op nummer één, maar de praktijk is dat veel mensen serieel monogaam zijn. Een huwelijk waarin de partners trouw aan elkaar zijn tot de dood, wordt door veel mensen als een te grote opgave gezien. Niet meer de trouwbelofte is de basis van het huwelijk maar het gevoel. Daarmee heeft de Romantiek het gewonnen van de christelijke moraal. Als het gevoel weg is, is er geen reden meer om het huwelijk in stand te houden. Dat God getuige was van de trouwbelofte levert bij scheiding wel schuldgevoelens op, maar weerhoudt christelijke echtparen evenmin van uit elkaar gaan.

In de christelijke visie is het huwelijk een verbond voor altijd, met de gemeenschap als goedkeurder en getuige. In de moderne visie is het een privécontract dat een echtpaar aangaat en dat duurt zolang men zich aan de afspraken wil houden. Dat is wezenlijk anders.

Welke rol spelen geloof en levensbeschouwing hierbij?

De kerken hebben echtscheiding tot ongeveer 1900 altijd eenzijdig beoordeeld vanuit de moraal. God haat echtscheiding (Maleachi 2:14-16). Wat God heeft samengevoegd mogen mensen niet uit elkaar halen (Mattheus 19:6). Alleen overspel en kwaadwillige verlating omwille van het geloof waren een acceptabele echtscheidingsgrond. Door de opkomst van de psychologie kreeg men ook in de kerken oog voor relatieproblemen en de pijn die een slecht huwelijk kan opleveren, ook al is er geen sprake van overspel of kwaadwillige verlating. Dat biedt dan toch perspectief op scheiden, mits de relatie duurzaam ontwricht is en het echtpaar er alles aan gedaan heeft om het huwelijk te redden. De beleving van christenen met een slecht huwelijk wordt hierdoor gestempeld. Scheiden mag eigenlijk niet, dus doen ze hun best om bij elkaar te blijven, zeker als er kinderen zijn. Bij langdurende ernstige relatieproblemen geven ze de moed op. Als het op een scheiding uitdraait, hopen ze toch op Gods hulp in het pijnlijke proces. Als ze opkrabbelen uit het dal en een nieuwe relatie aangaan willen ze die vaak ook weer beginnen met een trouwbelofte en een zegen in de kerk. Alleen sommige reformatorische kerken hebben daar moeite mee. Het is daar niet toegestaan te hertrouwen in de kerk. Dat heeft dus met de morele benadering te maken. In andere kerken leidt de pastorale benadering tot een ruimhartiger houding. Maar: ergens blijft het toch wel wringen. Moraal en pastoraat zouden geen tegenstelling moeten zijn. Het thema ‘echtscheiding’ verdient nog steeds verdere doordenking.

Do’s en don’ts

• Rust in de kerkelijke gemeente de leden toe tot het huwelijk (huwelijkscatechese, huwelijksgespreksgroepen). Dit is de positieve manier om echtscheiding te helpen voorkomen.
• Wees in het pastoraat alert op huwelijksproblemen. Vraag rustig naar de kwaliteit van een relatie. Veel echtparen worstelen er namelijk in stilte mee. Zorg ervoor, dat mensen die huwelijksproblemen melden binnen de kerkelijke gemeenschap goed begeleid worden. Dat kan de predikant of ambtsdrager (ouderling, oudste) doen, maar  ook een ander deskundig gemeentelid.
• Als eventuele begeleiding pas op gang komt als de aanstaande echtscheiding al geregeld is, probeer die dan niet op de valreep tegen te houden. Dat maakt de chaos nog groter. Probeer mensen bij te staan.
• Wees zolang mogelijk loyaal tegenover alle partijen. Bij de meeste echtscheidingen hebben beide partners het moeilijk en verdienen beiden aandacht en ondersteuning.
• Zorg voor goede communicatie over de echtscheiding in de kerkelijke gemeente en wel zo dat die niet in twee kampen verdeeld raakt of eenzijdig loyaal is. De gemeente moet veilig blijven voor alle betrokkenen.
• Focus in eventuele begeleiding rond de echtscheiding niet op de schuldvraag. Uiteraard komt die ter sprake maar de werkelijkheid is meestal zo ingewikkeld dat er niet eenvoudig over schuldig en onschuldig gesproken kan worden. Zelfs degene die de partner verlaat is niet automatisch (alleen) de schuldige.
• Vergeet niet dat pastoraat alleen niet genoeg is. Er zijn (christelijke) relatietherapeuten. En voor een verantwoorde afwikkeling van een echtscheiding zijn er (christelijke) mediators.
• Geef bij echtscheiding stem aan de kinderen. Probeer als christelijke gemeente hun aandacht en eventueel opvang te schenken.
• Laat gescheiden mensen die vertrekken uit de gemeente niet aan hun lot over. Zorg eventueel voor een ‘warme’ pastorale overdracht naar een nieuwe gemeente. En andersom: geef aandacht aan gescheiden mensen die zich als nieuw gemeentelid aanmelden. De pijn is soms nog vers.
• Leef ook mee met oudere kinderen van wie de ouders na veertig jaar huwelijk gaan scheiden. Zij krijgen zomaar een dubbele mantelzorgtaak.

Meer weten

Er zijn uiteraard allerlei deskundigen op dit gebied en er zijn heel veel boeken, films en weblinks te noemen . Hieronder enkele links van organisaties en boeken, voornamelijk vanuit een christelijk perspectief:

• alswegenscheiden.nl/ Een digitaal kennisplein over echtscheiding van advocatenkantoor Bouman en Van Dommelen, ondersteund door verschillende christelijke organisaties.
• www.ikgavoortrouw.nl/ Een website bij de SGP-campagne tegen ontrouw. De cijfers zijn interessant en ook de links naar andere, verwante sites.
• www.heartworkcoaching.nl/ Dit is de website van Helma en Bram de Blouw (zijn boeken staan hieronder), zij werken bij Jeugd met een Opdracht en houden zich bezig met onderwijs en coaching rondom relaties en echtscheiding.
• Op www.missienederland.nl (= de Evangelische Alliantie) zijn diverse artikelen en podcasts te vinden over o.a. echtscheiding en hertrouwen (met een digitale handreiking) kinderen van gescheiden ouders, en kerkelijke echtscheidingsrituelen.
• Blouw, Bram de, (Novapres 2012) Gebroken en toch heel
• Blouw, Bram de, (Novapres 2013) Voordat je opnieuw ja zegt
• Keller, T. (Van Wijnen 2012) Het Huwelijk.
• Stoorvogel, M. & Westerduin – de Jong, A. (Kok 2000) Echtscheiding kwam in mijn woordenboek niet voor.
  Vergunst, P. (Boekencentrum 2013) Toch gescheiden, Over de complexiteit van een gebroken huwelijk
• Parentshouses: bieden maximaal een jaar tijdelijke woonruimte voor ouders met kinderen die zich in een echtscheidingssituatie bevinden. Zo kunt u uw zorgtaken blijven vervullen en het contact met uw kinderen behouden. Daarnaast geeft dit jaar ruimte om te zoeken naar een permanente woonruimte.
  Een van de parents houses op IJburg in Amsterdam was een initiatief van de Protestantse Kerk Amsterdam.

Gebeden en liedteksten

Gebed voor afscheidsmomenten

God,
vandaag neem ik afscheid van een geliefd mens,
iemand die bij me hoorde,
als deel van mezelf.

Vandaag moet ik de ander loslaten,
nu ik haar heb verloren, aan het leven.

Vandaag moet ik het besef door laten dringen
dat niets in het leven hetzelfde blijft,
dat niets voorgoed bij je hoort.

Is dat hoe U het wilt?
Dat iets kostbaar is,
juist zodat we het koesteren…

Ik denk het wel,
dat omdat het voorbij gaat,
ik extra dankbaar ben voor wat er is geweest.

God,
wilt U me vandaag de moed geven om afscheid te nemen,
om los te laten wat geweest is?

Dank U voor alle momenten die ik koesteren kan,
voor alles wat ik met de ander deelde.

Amen.

Uit God, bent u daar? Gebeden, Martha Osborn. Ark Media, 2014

Gebeden uit Liedboek. Zingen en bidden in huis en kerk (2013)

• ‘Afscheid’ (blz. 1337)
• ‘God, geef me…’ (blz. 1448)

52 E – Keuzeteksten woorden en gebeden als de wegen zich scheiden
uit Dienstboek II (Protestantse Kerk)

Liedsuggesties

• Leer ons o Heer wat de weg is  ( Psalm 16- I in Liedboek 2013, ook in Gezangen voor Liturgie)
• Heer hoor mijn gebed  (Psalm 102 in Liedboek 2013)
• De Heer is steeds barmhartig (Psalm 130-I in Liedboek 2013, ook in Gezangen voor Liturgie)
• Geef vrede Heer, geef vrede (Liedboek 2013, nr. 1010)
• Zijt gij mijn God ben ik uw mens nog (Liedboek 2013, 155 a)
• Uit de diepte, jou vergeten (Verzameld Liedboek 889, ook Psalm 130 in Psalmen Vrij)
• Hoe ik ook ben, in donker gehuld  (Liedboek 928)