Menu

Basis

Avondmaal als missionair symbool van een gastvrije en inclusieve kerk

Op Kerstavond 2018 deed ik onderzoek naar het begrip van Avondmaal in een gemeente van de Protestants Christelijke Batak Kerk (HKBP) in Jakarta. Er waren ongeveer duizend personen aanwezig voor de kerstviering, maar aan het Avondmaal, dat na de dienst wordt gehouden, namen maar tweehonderd mensen deel.

In interviews gaven enkele jonge vrouwen hun mening over het Avondmaal als een heilig ritueel. Een van hen zei:

‘Ik ben niet klaar voor het ontvangen van brood en wijn. Ik ben een zondaar.’

Ze benadrukte dat ieder die het brood en de wijn van God wil ontvangen zich moet voorbereiden, omdat het Avondmaal een heilig sacrament is.

Iemand anders zei met een uitdrukkingsloos gezicht:

‘Ik heb geen interesse in het deelnemen aan het Avondmaal in de kerk. Er is niets bijzonders aan dat sacrament.’

Ik vroeg door naar hoe ze zich voelde als ze niet aan het Avondmaal ging: ‘Mis je het niet?’ Ze antwoordde:

‘Nee, het is prima zo, omdat ik niets bijzonders krijg van het Avondmaal. Dus ga ik naar huis na de dienst of ontmoet ik mijn vrienden ergens voor een maaltijd. En Jakarta is vol files na de dienst, dus ik ga liever vroeg naar huis.’

Weer iemand anders zei dat het Avondmaal heilig was:

‘Ik ben een zondaar en ik was vergeten me voor te bereiden om brood en wijn te ontvangen. Dus koos ik ervoor om naar huis te gaan.’

Een van de vrouwen zei:

‘God vergeeft door het Avondmaal, dus het is soms moeilijk om Gods brood en wijn te ontvangen als je niet je eigen schuldenaren hebt vergeven. Daarom ben ik niet klaar voor het Avondmaal. Het is zo heilig dat ik er niet geschikt voor ben.’

Omdat deze vrouwen het Avondmaal als iets zo heiligs zagen, waren ze bang om het aan te nemen. Ze voelden zich zondig en geloofden dat ze het niet verdienden het Avondmaal aan te nemen, omdat ze zich niet voldoende hadden voorbereid. Als gevolg van deze opvattingen nam slechts een kwart van de gemeente deel aan het Avondmaal.

Het onderzoek maakt duidelijk dat het idee van het Avondmaal als absolutie angstaanjagend is voor een groep mensen – waarmee ik niet wil beweren dat voorbereiding op het Avondmaal onbelangrijk is of dat het niet heilig is.

Theologische bronnen

In dit artikel wil ik een aantal theologische bronnen aanboren die zouden kunnen helpen bij de verdeeldheid in de gemeente en de (zelf)uitsluiting van het Avondmaal. Hoe kan het Avondmaal ervaren worden als Gods uitnodiging aan al zijn mensen om Gods liefde die Hij de wereld gaf te proeven? Hoe kan het Avondmaal helpen om een inclusieve kerk te scheppen? Het Avondmaal als een missionair symbool laat zien hoe de kerk dient te antwoorden op Gods oproep om de hele wereld te dienen en God te danken voor de redding van de wereld. Het Avondmaal heeft ten slotte een diepe betekenis voor allen die het vieren.

Vreugdevol geschenk

Het Wereldraad-document Doop, Eucharistie en Ambt (BEM-rapport) verklaart:

‘De Eucharistie is wezenlijk het sacrament van de gave die God ons schenkt in Christus door de kracht van de Heilige Geest. Elke christen ontvangt deze heilsgave doordat hij deelneemt aan het lichaam en bloed van Christus. In […] het eten van het brood en het drinken van de wijn schenkt Christus gemeenschap met zichzelf. God is zelf aan het werk, Hij geeft leven aan het lichaam van Christus en vernieuwt elk lid. In overeenstemming met Christus’ belofte ontvangt elk gedoopt lid van het lichaam van Christus in de Eucharistie de verzekering van de vergeving van zonden (Matteüs 26:28) en het onderpand van eeuwig leven (Johannes 6:51-58).’

Dit betekent dat het Avondmaal een inclusief ritueel is: het gaat niet alleen om vergeving, maar het is een gave die God ons in Christus door de kracht van de Heilige Geest schenkt. Het is een anamnesis, een gedachtenis aan Christus. In het Avondmaal gaat het om Christus: zijn leven, dood en wederopstanding.

In de Protestants Christelijke Batak Kerk (HKBP) wordt het Avondmaal alleen als vergeving gezien. En daarmee wordt vergeten het Avondmaal te zien als een ‘Christ event’, een vreugdevol geschenk van God en een moment voor dankbaarheid. Deze bredere opvatting kan de kerk helpen met het actief zijn in het dagelijks leven na het ontvangen van het Avondmaal.

‘Liturgie na de liturgie’

Ion Bria schrijft dat de handelingen van de kerk een vorm van ‘liturgie na de liturgie’ zijn. Het Avondmaal wordt daarmee een middel om de missie van de kerk in de wereld te realiseren. Moderne orthodoxe theologie noemt dit de ‘eucharistische (be)kering’: het is niet de kerk die het Avondmaal voortbrengt, maar de Eucharistie brengt de kerk voort en maakt haar tot wat zij is.

‘Liturgie na de liturgie’ moedigt de kerk aan om over de grenzen van de eucharistische gemeenschap heen, de gemeenschap in de omgeving te dienen. De Avondmaalsliturgie is niet een vlucht naar binnen, of een vrome afwending van de realiteit, maar roept op en stuurt de gelovige op pad om ‘het sacrament van de naaste’ buiten de tempel op het marktplein te vieren, daar waar de schreeuw van de armen en verdrukten te horen is.

Daar waar de schreeuw klinkt van armen en verdrukten

Dit is volgens Bria de verbinding tussen deelnemen aan ‘de grote gebeurtenis van bevrijding van zonden en gemeenschap met Christus’ en bewijs van ‘de herschepping van ons kleine bestaan tot lichaamsdeel van Christus’ in het dagelijks leven. Deze uitleg geeft de mogelijkheid aan alle gedoopte leden om het Avondmaal te accepteren en om een ‘liturgische’ houding te hebben die versterkt wordt door deelname aan het Avondmaal.

Zo kan men zich beter voorbereiden voor het Avondmaal en het aannemen in plaats van vrezen – en hierdoor nieuwe mensen in Christus te worden. Het betekent dat het Avondmaal niet opgesloten wordt als ritueel in de kerk. Het deelnemen en de handelingen die eruit voortvloeien tonen de implicaties van het accepteren van het Avondmaal.

Martha L. Moore-Keish schreef:

‘Criteria voor het adequate gebruik kunnen worden afgeleid uit de maaltijdcontext van het Avondmaal, die aangeven dat het brood en de wijn herkenbaar eten en drinken is, dat het gezelschap van anderen essentieel en niet bijzaak is voor de handeling, dat de verzamelde mensen erkennen dat het voedsel gegeven is en niet door henzelf worden gegenereerd – dit erkennen leidt tot dankbaarheid.’

Hier wordt de relatie tussen liturgie en het dagelijks leven van christenen beschreven. Moore-Keish benadrukt het delen van het brood, het genezen van pijn, verzoening en rechtvaardigheid brengen in het leven. Zowel Bria als Moore-Keish vragen de kerk indirect het Avondmaal niet slechts te beschouwen als een vergeving van zonden en belofte van eeuwig leven, maar als een grensoverschrijdende handeling. Wanneer kerken op deze manier naar het Avondmaal kijken is het een uitnodiging om de gesloten hekken te openen en recht te doen aan de hele mensheid.

Voorproefje

Het Avondmaal nodigt de kerk uit om het geschenk dat haar gegeven is te ervaren, samen met degenen die zich moeten voorbereiden op het ontvangen van Gods liefde en genade, en om in solidariteit met de gemarginaliseerden te leven. Degenen die deelnemen aan het Avondmaal worden opgeroepen te komen met een houding van boetedoening en met het verlangen om een nieuw leven in Christus te delen.

Letty Russel schrijft dat men wordt uitgenodigd om het brood en de wijn aan Gods tafel te proeven. Iedereen die aanschuift heeft zijn of haar eigen gaven, onafhankelijk van gender, klasse, seksuele oriëntatie of fysieke capaciteiten. Dit geeft een nieuwe betekenis aan Gods tafel: het wordt een open en gastvrije tafel, de hekken die er eerst omheen stonden zijn verwijderd. Deze gastvrije tafel is de tafel van gemeenschap. Deze tafel is symbool dat diegenen die een plaats geweigerd werden aan de tafel van de witte, rijke heren, nu welkom worden geheten aan Gods tafel. Zij krijgen een voorproefje van dat ultieme moment de volle gemeenschap met God te zullen vieren.

Russel schreef ook:

Volkeren van de wereld

Kijk, Jezus, naar de volkeren in de groene wouden, volkeren met gitzwarte handen. In uw handen wekken cassave en gierst bij hen het verlangen naar broederschap.

Kijk, Jezus, naar de volkeren van de blauwe oceaan, verspreid over kusten en eilanden. In uw handen worden ze door het delen van vis tot een gemeenschap.

Kijk, Jezus, naar de volkeren met de kleur van hun gouden tempels. In uw handen wordt rijst een leven gevend voedsel voor talloze mensen.

Kijk, Jezus, naar de volkeren met maiskolven in hun bruine handen. In uw handen voeden zij het diepe respect voor de armen.

Kijk, Jezus, naar de volkeren van de grote korenvelden met hun rijkgevulde schuren. In uw handen verandert het gewijde brood in brood gedeeld met de vreemdeling.

Dan zullen wij, volkeren uit Afrika en Oceanië, uit Azië, Europa en de beide Amerika’s, één zijn in uw handen.

Jacques Lancelot

In: ‘Gebeden voor elke dag’, Heerenveen: Jongbloed, 2019, blz. 63

‘Als we aan tafel aanschuiven, dan onderscheiden we het lichaam van Christus niet alleen in het gebroken brood, maar ook in de gebroken mensen in deze wereld. Als we hen bij ons verwelkomen, mogen we de gave van een vernieuwde kerk ontvangen, een kerk die buiten-staanders welkom heet […].’

Russell zag dat de kerken in het vieren van het Avondmaal gesloten waren voor de gemarginaliseerden in de samenleving. Door een nieuw accent te leggen op het Avondmaal als de gastvrije tafel van God wilde zij die discriminatie tegengaan.

Actieve oproep

In de theologie van Bria, Moore-Keish en Russell zien we dat het Avondmaal als een missionair symbool een actieve oproep is aan allen die deelnemen, om de hekken rond de tafel weg te halen en er een open tafel van te maken. Deze open tafel is het symbool van een gastvrije gemeenschap.

Haal de hekken weg, maak er een open tafel van

Cathy Ross schrijft dat gastvrijheid nooit een monoloog kan zijn, maar een profetische dialoog is. Het verlangt relaties, ontvangen, gemeenschap en verandering. Gastvrijheid is een constante handeling die verandert en waarover onderhandeld wordt, als we met elkaar omgaan en ons aan elkaar verbinden.

Gastvrijheid is de ander te eten geven zoals Jezus’ banket ons voordoet. Jezus vierde het messiaans banket met de verkeerde mensen: want de overvloed van God wordt gevierd. Gods huis is een huis waarin er meer dan genoeg, waarin een buitengewone gastvrijheid is, wanneer voedsel en wijn vrijgevig worden gedeeld en het goddelijk welkom aan iedereen wordt aangeboden.

Gedeelde maaltijden zijn essentieel voor gastvrijheid en missie

Gedeelde maaltijden zijn daarom essentieel voor zowel gastvrijheid als missie. Ross schrijft dat samen eten iedereen gelijk maakt. Als we samen eten, zijn we niet meer op onze hoede, delen we verhalen, vieren we onderlinge relaties: dit is het hart van zending als onze verhouding tot God en onze naaste. Samen eten brengt ons in een profetische dialoog als we samen praten, leren en luisteren en de muren tussen ons afgebroken worden.

En in het Avondmaal wordt dit op zijn krachtigst uitgedrukt. Het ritueel van eten en drinken brengt alle deelnemers bijeen in gedachtenis aan Christus. We gedenken hoe Jezus ons opneemt in de relatie met God en we gedenken de pijn en het verdriet. Tegelijkertijd verheugen we ons en vieren onze verzoening en de nieuwe relatie die mogelijk is gemaakt door het offer en de ultieme handeling van gastvrijheid van Christus.

Ross schrijft dat als we het Avondmaal vieren, we niet alleen de voortekenen van het hemelse banket afschilderen, maar dat we ook voeding voor de weg naar Gods banket krijgen. Jezus is de gastheer als we eten van zijn lichaam en bloed, en wij zijn de gasten als we ons voeden met Hem door geloof en in dankbaarheid.

Het Avondmaal verhaalt van relaties, niet langer vreemden

Als we het Avondmaal als een missionair symbool zien, dan gaat het over het belijden van de kerk. Met het breken van het lichaam van Christus aan Gods tafel met alle mensen worden grenzen en muren afgebroken. Het Avondmaal als missionair symbool verhaalt van relaties, van vrienden en niet langer vreemden, en het ontvangen van brood en wijn als een profetische dialoog die leidt tot spreken over rechtvaardigheid.

Het is ook een oproep aan de kerk om rechtvaardigheid binnen haar eigen bestaan en gelederen te bevorderen, zodat mensen zich welkom voelen aan de tafel, zodat ze niet naar huis gaan omdat ze denken dat er voor hen geen plaats is omdat ze te zondig zijn om aan te schuiven.

Vertaald uit het Engels door Nienke Pruiksma

Literatuur

– Ion Bria, The Liturgy after the Liturgy: Mission Witness from an Orthodox Perspective, Geneva: WCC Publications, 1996

– Martha L. Moore-Keish, Do this in Remembrance of Me: A Ritual Approach to Reformed Eucharistic Theology, Grand Rapids, Michigan: William B. Eerdmans, 2008

– Letty M. Russell, Church in the Round: Feminist Interpretation of the Church, Louisville, Kentucky: Westminster John Knox Press, 1993

– Cathy Ross, “Hospitality: The Church as ‘A Mother with an Open Heart’”, in: Chaty Ross and Stephen B. Bevan (eds), Mission on the Road to Emmaus: Constant, Context, and Prophetic Dialogue, London: SCM Press, 2015

– Alexander Schmemann, Liturgy and Tradition:Theological Reflection of Alexander Schmemmann, Crestwood, New York: St. Vladimir’s Seminary Press, 1990

– Marthalena Sinaga, Perjamuan Kudus sebagai Simbol Misional: Liturgi sebagai Respons Misi Gereja terhadap Marginalisasi, MTh-thesis, Sekolah Tinggi Filsafat Theologi Jakarta, 2019 (interview-citaten)

– Wereldraad van Kerken, Doop, Eucharistie en Ambt. Verklaring van de Commissie voor Geloof en Kerkorde van de Wereldraad van Kerken, BEM-rapport, 1982

– Marthalena Sinaga woont in Jakarta, Indonesië. Ze is predikant en co-pastor en als bijbelvrouw heeft ze een speciale opdracht voor vrouwen, meisjes en kinderen. In 2019 nam zij deel aan het Bridging Gaps-programma aan de Vrije Universiteit en de Protestantse Theologische Universiteit.

Wellicht ook interessant

Nieuwe boeken