Niet samen en ook niet alleen: Elia’s hemelvaart

Handreiking

Handreiking, denkoefening en meditatie-oefening naar aanleiding van een icoon die Elia’s hemelvaart uitbeeldt.

Wat zien we op deze icoon, naar 2 Koningen 2?

Het lijkt wel alsof je tegen een lamp inkijkt. De aandacht wordt onmiddellijk naar de rode cirkel getrokken die als een brandende zon alles beheerst. Die symboliseert de hemel, want aan een cirkel komt geen einde. Het woord ‘hemel’ is op zijn beurt een andere term voor God; in het evangelie heet bijvoorbeeld het koninkrijk van God ook het koninkrijk der hemelen. In de cirkel staat de profeet Elia in een wagen, getrokken door gevleugelde paarden. Rechtsboven fladdert de aartsengel Michaël en wijst de weg. Want zelfs de profeet Elia weet niet alleen de weg daarnaartoe. Wat wil je ook, met zo’n alles verblindende zon. God blijft een mysterie.

Rechtsonder trekt de leerling-profeet Elisa aan Elia’s mantel. Want ach, we willen zo graag de mensen en dingen vasthouden die veel voor ons zijn gaan betekenen: een geliefde leraar, een wijze vader of moeder of vriend, een vertrouwde geloofsopvatting. Maar zo kunnen we onze levensopdracht missen. Op zijn tijd moet ‘samen’ plaatsmaken voor ‘alleen’. Een echte spirituele leraar helpt zijn leerlingen om aan hem te ontsnappen. Drie keer had Elia geprobeerd om Elisa van zich af te duwen: ‘Blijf jij hier, dan ga ik verder.’ Maar zijn leerling  bleef hardnekkig bij hem. Pas wanneer Elia definitief ten hemel vaart, glijdt zijn profetenmantel over op zijn leerling.

Grote rode cirkel

Het lijkt alsof je tegen een lamp inkijkt. Je moet bijna je ogen half dichtknijpen om meer te zien dan die grote rode cirkel. Linksonder, aan de voet van een rij pannendakbergen, zien we een scène uit een eerder verhaal over Elia. Weggejaagd als ‘onruststoker in Israël’ (1 Koningen 18:17), is hij gedeprimeerd neergestort in de woestijn. Van hem hoeft het niet meer. Een engel wekt hem uit zijn slaap van ontmoediging en sterkt hem om verder te gaan naar de Horeb, de berg van God (1 Koningen 19). De engel wordt bijgestaan door twee boompjes die de profeet koelte toewuiven. Elia ligt daar tussenin. Een voorbode van wat hij op de Horeb zal leren: door zich te openbaren in een fluisterwind ontmantelt God zijn overtuiging dat hij een stormwind, aardbeving of vuur zou zijn, zoals Elia nog dacht toen hij de profeten van Baäl aanpakte. God is echter geen geweld, noch een lichte bries, maar daar tussenin.

Koester je bepaalde opvattingen of overtuigingen?
Probeer je eens de tegenovergestelde positie in te denken

Tegenstellingen

Deze icoon zit vol contrasten: doffe ontmoediging en een vurige hemelvaart, het verdwijnen van Elia en het verschijnen van Elisa als nieuwe profeet. Is dit niet wat leven is? Zonder de spanning van tegenstellingen stroomt het niet, beweegt het leven niet verder. De profetenmantel is hiervan het symbool. Voor zijn hemelvaart had Elia ermee op de Jordaan geslagen, waardoor het water ‘naar links en naar rechts wegvloeide’, zodat hij met Elisa daar tussendoor naar de overkant kon lopen om hun reis te vervolgen. En wat is het eerste wat Elisa doet, nadat de mantel naar hem is overgegaan? Ook hij slaat ermee op het water, om te testen of hij wel echt de nieuwe profeet is. Want in het begin geloof je het vaak zelf niet: Hoe kan ik doen wat mijn grote leraar deed? Wie ben ik om in zijn of haar voetsporen te treden? Maar ja hoor, ook bij Elisa vloeit de Jordaan weg, ‘naar rechts en naar links’, zodat hij kan oversteken. Daarmee begint zijn nieuwe levensfase als profeet. Want wat is profeteren anders dan tegenstellingen aanscherpen: gerechtigheid tegenover onrecht, waarheid tegenover leugen, goedheid tegenover kwaad? Dat creëert een spanning waardoor er iets nieuws kan ontstaan.

Tussen

De rode zon overheerst alles, inclusief de contrasten en conflicten op de icoon. God valt niet samen met die tegenstellingen, maar is daar tussenin. Het middeleeuwse mystieke geschrift An Epistel of Discretion of Stirrings zegt:

Onzichtbaar

Hoe werken onze hersenen eigenlijk, hoe begrijpen we de wereld? Door te onderscheiden tussen bijvoorbeeld plus en min, aan en uit, zwart en wit, warm en koud, links en rechts. Maar al die tegenstellingen komen voort uit een gemeenschappelijke grond die we niet kunnen waarnemen of begrijpen. Voor het verstand is die daarom ‘niets’ – bij de mystici een belangrijke term voor God. Die brengt alle tegenstellingen voort, zonder daar zelf mee samen te vallen. Dat blijkt al op de eerste bladzijde van de Bijbel: God schept de hemel en de aarde, licht en donker, dag en nacht, water en droog land, man en vrouw. Hij is niet de hemel en niet de aarde, niet het licht of het donker, niet het water of droge land maar onzichtbaar tussen die tegenpolen in. Hij geeft aan alles gestalte maar heeft zelf geen gestalte. God is niet dit en ook niet dat; zijn naam luidt dan ook eenvoudig: ‘Ik ben’. De rode cirkel is op zichzelf niet ingevuld, leeg, ‘niets’.

Creatief

Wil het leven verder kunnen stromen, dan dienen we dus niet te blijven steken in één kant van een tegenstelling. Want dan trekken we het leven scheef. We missen God die tussen de tegenstellingen is, de bron van alle scheppingskracht. Vandaar dat de engel Elia aanmoedigde om verder te trekken naar de Horeb. Van de vlakke woestijn naar de hoge berg; zo ontstond voor hem een verrassend nieuw begin. En Elia op zijn beurt stimuleerde Elisa om hem niet vast te houden maar los te laten, zodat hij tot bloei kon komen als profeet.

God is niet de woestijn en niet de berg; hij is niet het vasthouden van Elia en niet het loslaten van Elia; hij niet het ‘samen’ en niet het ‘alleen’, maar daartussenin. Wanneer de Jordaan voor Elia en Elisa opensplijt is God niet het water links en ook niet het water rechts, maar het pad daartussen waarover hun levensreis verder kon gaan.

Kijk naar de icoon.
Welke figuur kiest jou uit, spreekt jou het meest aan?

Openheid voor de tegenpool, zoals een andere mening of een andere situatie, is open zijn voor Gods creatieve werking. In de woorden van An Epistel of Discretion of Stirrings: dan hebben we lief en vinden we God. Ware liefde verabsoluteert niet een bepaalde houding, standpunt of idee, maar verwelkomt het tegenovergestelde, zelfs de vijand. Liefde is creatief omdat ze de werking van God zelf is, de onzichtbare vruchtbare grond die onophoudelijk alle tegenstellingen voortbrengt – van de loden hitte van de woestijn tot de fluisterwind op de Horeb. Hetzelfde geldt voor het samenzijn van Elia en Elisa, en voor het alleen verdergaan van Elisa. In de spanning van die tegenpolen ontving de laatste zijn profetische roeping en groeide Elia in een spirituele reis die bekroond werd met zijn hemelvaart.