Bibliodrama brengt verhalen tot leven
Mw. C.A. Fortuin-van der Spek MA is docent Bibliodrama bij de 7evende Hemel en het Centrum voor Bibliodrama. Tevens is zij adviseur en trainer van Spirit in School, www.spiritinschool.nl
Vanaf eind jaren zestig, begin jaren zeventig wordt er in Nederland bibliodrama gegeven. Bibliodrama is niet bedoeld als theater om te laten zien, maar is gericht op het ontdekken van de betekenis van het verhaal voor de spelers.
Wat is bibliodrama?
Bij bibliodrama breng je samen met anderen een bijbelverhaal tot leven. Je doet dit door je in te leven in een van de personages van het verhaal. Zo ga je met elkaar het bijbelverhaal ervaren vanuit een van de rollen in het verhaal. Op deze manier komt een verhaal veel dichterbij en krijgt het nieuwe betekenis. Dat gebeurt ook bij verhalen, waarvan mensen van tevoren denken ‘dat verhaal is overbekend’. Het is mijn ervaring dat ik juist door het spelen en begeleiden van bibliodrama, de diepgang van de bijbelverhalen op het spoor kom en meer oog krijg voor de verbanden tussen de verhalen.
Als begeleider kies je voor een groep een passende scène. Als voorbeeld kies ik de situatie van Ester waarin zij voor een spannende keuze staat op een kritiek moment, Ester 4,1-17. Er wordt als het ware van twee kanten aan haar getrokken. De wereld van haar pleegvader Mordechai is de wereld waar zij vandaan komt, maar in haar nieuwe situatie moet zij zich zien te verhouden tot de wereld van koning Ahasveros, een wereld met eigen wetten en regels. Stel je voor dat je Ester bent, op het moment dat de dienaren haar laten weten dat Mordechai in zak en as voor de poort staat. Bij het inleven in de rol van Ester, onderzoek je hoe zij zich dan voelt en wat er in haar omgaat. Op deze manier kom je dicht bij de spanning die voor Ester in die situatie speelt.
Wanneer meerdere personen in een groep zich inleven in de rol van Ester, dan zie je dat ieder dat op een eigen manier doet. Spelers kunnen vanuit een vrije improvisatie iets laten zien van hoe zij zich de situatie van Ester voorstellen. Zij kunnen hiermee tot uitdrukking brengen wat in het verhaal niet beschreven is. Wat gaat er in Ester om, tijdens die spannende dagen? Hoe voelt zij zich, wat zijn haar aarzelingen, waar haalt ze de moed vandaan om haar leven te wagen, hoe komt ze tot een keuze in deze spannende situatie? Daarover wordt in de Bijbel niet alles verteld. In de joodse traditie spreekt men over het zwarte en het witte vuur van een tekst. Het zwarte vuur zijn de letters van de Thora, die vastliggen. De tussenruimte is het witte vuur, dat ruimte open laat voor verbeelding en ontmoeting met de tekst. Daarvan maakt bibliodrama dankbaar gebruik.
Opbouw van een bibliodrama-bijeenkomst
Hoe ziet een bibliodrama-bijeenkomst eruit? Zo’n bijeenkomst kent een vaste opbouw: opening, opwarming, lezen van een bijbelverhaal, acties en spel, passend bij het verhaal, ontrollen en nagesprek. In deze laatste fase wordt het verhaal ook altijd opnieuw gelezen.
De begeleider van bibliodrama zorgt voor een passende opening en kennismaking. Daarna volgt er een fysieke opwarming. Het is belangrijk om echt in beweging te komen. De begeleider stemt deze opwarming af op het verhaal waarmee later gewerkt wordt. Dan volgt de eerste lezing van de tekst. Deelnemers vertellen wat hen raakt, of opvalt. Bij het verhaal van Ester wordt iemand geraakt door het feit dat Mordechai de kleding, die Ester aanbiedt, niet wil aannemen. Bij een ander valt de aandacht op de uitspraak van Ester, die zegt: ‘kom ik om, dan kom ik om’. Bij een tweede lezing wordt er geluisterd wie er allemaal een rol spelen in het verhaal. De begeleider geeft aan of er een vrije keuze van rollen is, of dat er een keuze gemaakt wordt voor een aantal personen die centraal staan in het verhaal. Dan volgt een verkenning van de rol. Deelnemers worden uitgenodigd om zich in te leven in een rol. Dat kan op vele manieren. Een eenvoudige vorm van rolverkenning is de ik-lezing. Bij deze vorm lees je in plaats van de persoon die in het verhaal genoemd wordt ‘ik’. Dat brengt je dichter bij het verhaal. Om je echt te kunnen verbinden, is er meer no dig. Je kunt onderzoeken hoe iemand beweegt, welke gebaren of houdingen iemand passen. Begeleider of deelnemers kunnen ook iemand interviewen die zich inleeft in een rol. De speler antwoordt dan vanuit haar of zijn rol. Wanneer spelers echt verbinding hebben gemaakt met hun rol, volgt het spel tussen spelers onderling. Zo kunnen er ontmoetingen gespeeld worden tussen Ester en Mordechai, waarbij haar dienaar Hatach bemiddelt. Spelers reageren vanuit de ontmoetingen zoals die op dat moment ontstaan. Zo brengen zij spelenderwijs en interactief het verhaal tot leven. Na de diverse acties vanuit de rol stopt de begeleider het spel. De spelers stappen uit hun rol en dan volgt het nagesprek.
Nagesprek
Na het spelen van het verhaal van Ester vraagt de begeleider bijvoorbeeld wat voor de spelers een belangrijk moment was en welke keuze zij in de rol gemaakt hebben. Iemand vertelt hoe zij in de rol van Mordechai voelde dat zij echt moed moest tonen en dat ze ondanks de bezwaren van Ester als Mordechai in zijn kracht wilde blijven staan. Vaak ontstaan verbindingen met het eigen levensverhaal. Een jonge vrouw staat tijdens het spel in haar kracht voor de stadspoort en legt na afloop een verbinding met een belangrijke stap die zij nu in haar leven gaat zetten. Iemand die herstellend is van een burn-out geeft terug, dat het hem opvalt dat Ester steun vraagt van Mordechai en zelfs van het hele volk. Ester vraagt hen namelijk om met haar drie dagen te vasten, zodat zij het aandurft om naar de koning te gaan, wetend dat dit een gang op leven of dood kan zijn. Hij realiseert zich dat hij in zijn eigen leven ook meer hulp van anderen wil vragen. In het nagesprek wordt de tekst van het bijbelverhaal altijd opnieuw gelezen. Dan is er ruimte om te delen welk nieuw licht er nu op het verhaal valt. Het spelen van bibliodrama kan nog een lange tijd doorwerken. Verhalen beklijven, gaan letterlijk in je lijf zitten. Zo reizen ze mee als metgezellen op je levensweg.
Begeleiding van bibliodrama
Veel predikanten maken tijdens hun opleiding kennis met bibliodrama, een aantal van hen volgt een opleiding om met bibliodrama te werken en zij begeleiden dan ook groepen in de eigen gemeente. Gemeenteleden maken zo kennis met bibliodrama. Dat kan ook op een Landelijke Pastorale – of Diaconale dag, via de 7evende Hemel, of recent op het Inspiratiefestival op Terschelling.
Al vele jaren worden er mensen opgeleid om bibliodrama te begeleiden. Sinds 2014 gebeurt dit in Nederland vanuit het Centrum voor Bibliodrama. Tijdens een tweejarig opleidingstraject worden twee benaderingen van bibliodrama aangeleerd. Bibliodrama zoals ontwikkeld door Herman Andriessen, Nico Derksen en Maria Nolet en bibliodrama zoals ontwikkeld binnen de 7evende Hemel door Cilia Hogerzeil en Bas van den Berg. Een vrouw die minder bekend was met de bijbelverhalen zei na een aantal keren bibliodrama: ‘Het is alsof ik er een familie bij gekregen heb!’