Data – worden we er wijzer van?

Sinds de digitalisering wordt vrijwel alles wat we doen ‘onthouden’. En daar kan van alles mee gedaan worden. Hoe wenselijk – of: hoe gevaarlijk vinden we dat? Kunnen we er iets aan doen? En wat is (ethisch) verantwoord?

Soms zijn er van die ontwikkelingen die bijna sluipend gaan. Ineens zijn ze er en ongemerkt veroveren ze ons maatschappelijk en persoonlijk leven. De smartphone is daar een voorbeeld van. In combinatie met de doorontwikkeling van ons mobiele netwerk hebben we de hele wereld in onze broekzak. Wellicht zegt u ‘Sluipend? Ik weet nog goed dat ze op de markt kwamen!’. Dat klopt, heel veel innovatieve ontwikkelingen hebben we bewust meegemaakt, maar toch ook weer niet. De ontwikkeling van alle nieuwe snufjes ging dermate snel, dat we soms vergaten na te denken over de impact van deze ontwikkeling op ons dagelijks leven. En, eerlijk is eerlijk, als we het al zouden willen, tegenhouden kunnen we al die uitvindingen niet. Maar we mogen niet vergeten daar de impact van te bepalen en er ons gedrag op in te stellen. Ondertussen zitten we de hele dag met dat apparaatje in onze hand. Het valt mij op dat als ik op kantoor met collega’s in de lift sta, dat dan de meeste neuzen gericht zijn op hun smartphones. Op een terras is dat soms niet anders. Dat hadden we van tevoren niet bedacht. En dat is nu juist dat sluipende…

Van zichtbare naar onzichtbare innovatie

Inmiddels heeft de ‘innovatie-caravaan’ een nieuwe weg ingeslagen en wordt er vooral onderhuids geïnnoveerd. In ons informatietechnologie-tijdperk hebben we een ongekende hoeveelheid data opgeslagen. Alles wat we doen via onze smartphone, tablet of computer wordt nauwkeurig opgeslagen. En de handelingen die we nog handmatig doen slaan anderen wel voor ons op. Betalingen, bestellingen, ons internetgedrag, het gebruik van klantenkaarten in winkels, het zijn zo maar een paar voorbeelden van kanalen waar wij ongemerkt veel gegevens achterlaten. Voor bedrijven zijn al die gegevens van groot belang en soms zelfs veel geld waard. Uiteraard hebben deze bedrijven zich te houden aan de inmiddels stringente privacywetgeving. Laten we er maar even vanuit gaan dat zij die eisen keurig naleven. Maar juist vanwege het belang om aan goed datamanagement te kunnen doen, vragen deze bedrijven, binnen de regels, daarom ook regelmatig om onze data te mogen opslaan. Maar dan nog…

Vooral internetbedrijven, banken en de zogenaamde bigtech bedrijven als Google, Facebook en Amazon beschikken over heel veel gedetailleerde en vaak gevoelige data. Het is ook niet voor niets dat deze bedrijven door onder andere de politiek nauwgezet in de gaten worden gehouden. Eerder dit jaar ontstond er bijvoorbeeld een debat over het gebruik van betaalgegevens door banken voor reclamedoeleinden.

Hoe goed kennen we onszelf?

Nog niet zo lang geleden hebben onderzoekers van de universiteit in Cambridge software ontwikkeld om op basis van Facebook-gegevens aan te tonen dat deze gegevens meer over onszelf kunnen vertellen dan onze vrienden en familie van ons weten. Mensen waren vaak zelf verrast of zelfs ontstelt over wat deze Facebook-data hun vertelden. Feiten en voorspellingen over hen waar ze zelf nog niet over nagedacht hadden. Dat zet wel aan tot nadenken. In dit artikel wil ik daar een eerste aanzet toe doen.

Data, wat bedoelen we daarmee?

Data zelf is een ruim begrip en betekent in feite niets meer dan gegevens. Gegevens verzamelen doen we al eeuwenlang, daarmee is er niets nieuws onder de zon. Echter, onze huidige tijd stelt ons in staat om gegevens dusdanig op te slaan en te bewerken dat ze snel hergebruikt en gedeeld kunnen worden. Daarvoor is weinig inzet meer nodig. De bewerkingsmogelijkheden zijn de laatste jaren vooral versterkt door het toepassen van algoritmen. Door het slim rangschikken en vergelijken van data kunnen op die wijze conclusies getrokken worden. Dat deze vergaand kunnen zijn, bewijst het voorbeeld dat ik hierboven al noemde. Als we het hebben over data dan gaat het dus eigenlijk meer om de inzet van de algoritmen om die data tot leven te brengen.

Alles wat we doen via smartphone, tablet of computer wordt nauwkeurig opgeslagen

Data, we werken er iedere dag (aan) mee

We laten de hele dag data achter. Soms doen we dat bewust, maar voor het overgrote deel gebeurt het vooral onbewust. Bijna alle handelingen die we op onze smartphone, tablet of computer doen, worden wel ergens gelogd. Soms is dat ook noodzakelijk vanuit veiligheidsoverwegingen, maar dat is maar een beperkt deel. Vaak worden we gevraagd om ‘cookies’ te accepteren, omdat we anders niet verder kunnen op een website. Dat is vaak het begin van het loggen van al onze handelingen. Het is vervolgens onduidelijk wat er dan precies allemaal gebeurt, maar is het u nog nooit opgevallen dat u ineens op websites of in apps aanbiedingen voorbij ziet komen, omdat u recent naar dat betreffende product op internet had gezocht? Zomaar een voorbeeld van iets wat onschuldig lijkt.

Maar het gebruik van data is toch aan privacyregels gebonden?

Aan het begin noemde ik al even de privacywetgeving. Bedrijven en instellingen zullen zich doorgaans maximaal inspannen om hieraan te voldoen. Eventuele overtredingen leveren veel negatieve publiciteit op, bovendien dreigen er hoge boetes. Dat wil uiteraard niemand. Maar dat betekent tegelijk, dat er nog steeds voldoende mogelijkheden zijn om data op te slaan en te bewerken.

Algoritmen: het slim rangschikken en vergelijken van data, zodat conclusies getrokken kunnen worden

Op zoek naar een data ethiek

Toen Karl Barth zich kort na de oorlog bezig hield met ethiek en innovatie (toen nog onder de noemer van technologische vooruitgang) vroeg hij het zichzelf al af: ‘Is al die technologische vooruitgang wel goed voor ons?’ Daarmee wilde hij geen spelbreker zijn en iedere uitvinding naar de prullenbak verwijzen. Maar hij wilde wel graag aandacht voor goede afwegingen omtrent het nut van de voortgaande technologische ontwikkeling. Een oproep die ook in deze tijd nog actueel is. De algoritmen om data ‘iets te laten’ zeggen worden steeds slimmer. Tegelijkertijd zijn ze soms moeilijk verifieerbaar. Is dat altijd wel goed voor ons? Hoe worden de uitkomsten van die algoritmen omgezet in prikkels? Welke invloeden hebben de uitkomsten op ons gedrag? Lopen we inderdaad het risico dat data meer over ons gaan zeggen dan we zelf weten? Is het bestaanbaar dat ‘de computer’ ons beter kent dan wij onszelf? De onderzoeken op dat gebied zijn veelal bevestigend. Op dat moment kan het niet anders dan dat wij op zoek moeten gaan naar een ethische positiebepaling. Hoe gaan we balanceren tussen kansen en grenzen?

Belangrijke vragen die onder meer gesteld moeten worden:
• Hoe terecht is het dat bedrijven en organisaties over, soms zeer omvangrijke en gedetailleerde, informatie over ons beschikken?
• Op welke wijze mogen organisaties klanten/leden etc. gericht aanbiedingen doen op basis van hun data?
• Op welke wijze mogen we data gebruiken om klanten/leden etc. informatie te verstrekken?
• Welke afwegingen moeten er worden gemaakt voordat data wordt doorverkocht aan andere partijen?
• Waar ligt de grens tussen onschuldige informatie en berichten die ingrijpend van aard zijn of zelfs voorspellend kunnen zijn? Waar ligt bijvoorbeeld de grens tussen goedbedoelde suggesties en ongewenste verleiding?
• Om nog een stap verder te gaan: wat moeten we met data die iets zeggen over bijvoorbeeld relationele gedragingen, dan wel op andere wijze sociale of psychologische informatie verstrekken?
• Tot slot: wat doen we met data die meer over onszelf vertellen dan dat we op reguliere wijze zelf zouden kunnen vergaren?

Is al die technologische vooruitgang wel goed voor ons?

Uiteindelijk staan we dus voor de spannende vraag die het onderzoek van Facebook ons leert: Hoe goed ken ik mijzelf en als data en algoritmen meer over mij weten is dat een uitdaging of gevaar?

Dit zijn vragen die uiteraard de organisaties die ‘iets’ met (persoons)data willen gaan doen zich moeten stellen en vervolgens ook moeten beantwoorden. Maar ze zijn dermate ingrijpend dat bijvoorbeeld ook de politiek hier aandacht voor moet hebben. Tegelijk denk ik dat er ook een taak ligt voor kerk en theologie om zich over dit vraagstuk te buigen. Als ethiek in beeld komt dan heeft dit impact op ons leven, op ons zorgen voor elkaar, op verantwoordelijkheid geven en nemen. Dat raakt ons bestaan en dat kunnen we nooit los zien van de vraag wie wij zijn voor het aangezicht van God.

Hoe verder?

Vragen zijn er genoeg, naar antwoorden moeten we veelal nog zoeken. Ondertussen gaan de data gewoon zijn eigen weg, dus enige vaart is wel geboden. Ook de kerken kunnen niet achterblijven in dat debat, vooral vanwege onze verantwoordelijkheid naar het geheel van de samenleving. Maar uiteraard ook wel omdat de kerken zelf vaak over meer data beschikken dan dat men zelf in de gaten heeft. Gelukkig zijn er al theologische faculteiten, zoals bijvoorbeeld in Princeton (USA) die hier al expliciet onderzoek naar doen. Ik zie erg uit naar hun bevindingen en vooral hun (noodzakelijke) aanbevelingen.

Laten wij echter zelf ook over dit onderwerp blijven nadenken. Bewustwording is het belangrijkste begin. Een goede leidraad hierbij kunnen bijvoorbeeld de psalmen 8 en 139 zijn. Als geen ander lied schetsen zij ons mens zijn voor God en tonen ons de afhankelijkheid van Hem die ons in de hele Bijbel geleerd wordt. Overigens zou ik dergelijke bijbelgedeelten niet in de eerste plaats willen aangrijpen om alleen maar kritische vragen te stellen in het ethische debat zelf. Boven alles uit schetsen deze liederen ons dat God boven alles staat. Bij Hem zijn onze data veilig. Achter Zijn algoritme kunnen we niet kijken maar het is bij Hem wel in de beste handen. Hij kent ons!

Ondertussen is het goed als we zowel binnen als buiten de kerk actief blijven nadenken over de kracht van data en de bijbehorende algoritmen, ons bewust zijn dat bijna ieder bedrijf gebruik zal maken of gaat maken van data. Dat vraagt om bewustwording, maar vooral ook om herkenning als de zoveelste aanbieding, nieuwsflits of welk bericht ook voorbij komt. Speciaal ‘op maat gemaakt’ voor jou!