De choral evensong
Wat, hoe en waarom?
Dr. C.S.H. Rijken promoveerde in 2017 aan de Protestantse Theologische Universiteit op een dissertatie over de Choral Evensong in Nederland. Ze is verbonden aan het Rotterdams Conservatorium (Codarts) als docent kerkmuziek-liturgiek; ook is ze predikant in algemene dienst van de Protestantse Kerk in Nederland ten dienste van het project dat ze initieerde: interkerkelijke ‘Wekelijkse Choral Evensong & Pub op donderdagavond in Utrecht’ en ze is dirigent van het Vocaal Theologen Ensemble en de Buitenschoolse Koorschool Utrecht.
In Utrecht worden op donderdagavond, de koopavond, sinds een jaar interkerkelijke Choral Evensongs gehouden met na afloop de mogelijkheid tot ontmoeting in de pub: de Wekelijkse Choral Evensong & Pub in de Utrechtse binnenstad. Het is een plek van verstilling, gebed, schoonheid, rust en ontmoeting in de hectiek van het doordeweekse bestaan. Op steeds meer plaatsen in Nederland worden choral evensongs gehouden. Wat zijn het eigenlijk voor vieringen? Wat is de oorsprong ervan? En waarom zijn ze zo geliefd in Nederland?
Wat is een choral evensong?
De evensong is een vorm van getijdengebed en is ontworpen tijdens de Engelse Reformatie in de zestiende eeuw. De wortels van de getijden liggen in de vroege kerk. Het dagelijks gebed van de eerste christengemeenten was ontleend aan de joodse tempeldienst in Jeruzalem. De psalmen namen een belangrijke plaats in. Het zogenaamde getijdengebed kreeg een vaste vorm in de kloosters en kende acht verschillende gebedsmomenten verspreid over de dag, zoals de vespers (aan het begin van de avond) en de completen (voor het slapen gaan). In de vespers klonk (en klinkt) de Lofzang van Maria en in de completen de Lofzang van Simeon. Deze kloosterlijke vorm van dagelijks gebed werd in Engeland in het jaar 597 geïntroduceerd door Augustinus van Canterbury.
Nadat Maarten Luther in 1517 kritiek had geuit op de kerk, maakte tijdens de Engelse Reformatie koning Henry VIII zich in 1534 los van Rome. In vervolg daarop ging Aartsbisschop Thomas Cranmer aandacht besteden aan vernieuwing van de liturgie. Hij voerde, net als Maarten Luther, de volkstaalliturgie in. Het Latijn moest dus vervangen worden door het Engels. Ook werden de kloosters gesloten. Dat betekende het einde van het traditionele kloostergebed. Cranmer bracht het aantal gebedsmomenten terug naar twee per dag: de Matins (een morning prayer of ochtendgebed) en de Evensong (een evening prayer of avondgebed). In de evensong voegde hij de getijden ‘vespers’ en ‘completen’ samen tot één viering. Zo komt het dat in de nieuw ontworpen evensong zowel het Magnificat (de lofzang van Maria) uit de vespers klinkt, als het Nunc dimittis (de lofzang van Simeon) uit de completen.
In 1549 verscheen het eerste Book of Common Prayer met daarin een orde voor de evensong. Na enkele revisies kreeg het Book of Common Prayer in 1662 zijn uiteindelijke vorm. Tot op de dag van vandaag wordt deze orde van de evensong dagelijks gevierd in Anglicaanse kerken. Het dagelijkse zingen van een evensong behoort tot de vaste taken van ieder Engels koor dat verbonden is aan een kathedraal of kapel. Ongeveer vijfendertig jaar geleden is de choral evensong overgewaaid naar Nederland. De Schola Davidica in Utrecht was één van de eerste koren dat deze vorm van getijdenliturgie ging uitvoeren, eens in de maand. Sindsdien worden er op steeds meer plaatsen in Nederland choral evensongs gehouden.
Hieronder volgt de orde van de (doordeweekse) choral evensong. De volgorde van de openingsdelen kan plaatselijk verschillen.
Introit (optioneel) / inleidende koormuziek Voluntary / orgelmuziek Preces / openingsgebed naar de psalmen Hymn (optioneel) Psalm(s), gezongen als chant (met doxologie, het ‘Klein Gloria’)
First Lesson / eerste Schriftlezing Canticle: Magnificat (met doxologie) / Lofzang van Maria
Second Lesson / tweede Schriftlezing Canticle: Nunc dimittis (met doxologie) / Lofzang van Simeon Creed / Geloofsbelijdenis Responses / gebeden Anthem / Koorzang Spoken Prayers / Gesproken gebeden Hymn / Lied
Final Responses (optioneel) slotgebed
Vier aspecten uitgewerkt
Ik zal nu vier aspecten van de choral evensong bespreken: de ruimte, de muziek, het ritueel en de teksten.
1. Ruimte –Meestal wordt de evensong in een monumentale kerk, kathedraal of kapel gevierd. De koorbanken of stoelen staan in Engeland in de kloosteropstelling, dat wil zeggen: tegenover elkaar.
2. Muziek –Muziek speelt een belangrijke rol in de choral evensong. Hiervoor is een koor nodig dat affiniteit heeft met kathedrale koormuziek. Ook is een organist nodig en een zingende voorganger. De hymns worden samen met alle aanwezigen gezongen.
Hieronder volgt een uitleg van de muzikale onderdelen:
• Preces and responses
De preces zijn korte gebeden die in afwisseling gezongen worden door de voorganger en het koor. De teksten komen uit psalm 51 en psalm 70. De responses volgen later in de dienst, na de canticles, en beginnen met een kleine litanie, vergelijkbaar met het Kyrië. Daarna volgen het Onze Vader, de gebeden door voorzanger en koor en de drie Collects die steeds worden beaamd door het koor met een gezongen ‘Amen’.
• Psalms
De psalmen hebben altijd een belangrijke rol gespeeld in het dagelijks gebed van de kerk. In Nederland wordt bij de psalmen al gauw aan het Geneefse psalter gedacht: de 150 psalmen berijmd, in strofische vorm. In de getijden worden de psalmen echter onberijmd gezongen, dicht bij de grondtekst. In Engeland ontstond in de zeventiende eeuw vanuit het gregoriaans een nieuwe muzikale vorm: het zingen van een psalm als chant. De psalm wordt vierstemmig gezongen volgens een harmonische formule, die ieder vers of iedere twee verzen wordt herhaald. Het zingen van een chant heeft door de herhaling een meditatieve werking.
• Canticles
De canticles zijn lofzangen of hymnische passages uit de Bijbel buiten de psalmen.‘Canticle’ komt van het Latijnse ‘canticum’ dat ‘lied’ betekent. Talrijke componisten hebben Evening Services, bestaande uit het Magnificat en het Nunc dimittis, gecomponeerd, bijvoorbeeld Henry Purcell of Charles Wood.
• Anthem
Een anthem is een zelfstandig koorwerk. De tekst kan een bijbeltekst zijn of een vrije tekst en wordt meestal gekozen bij de tijd van het kerkelijk jaar of bij de lezingen.
• Hymn
De hymn, een strofisch lied, is het enige volkszangdeel in de evensong. Een bekende hymn is bijvoorbeeld ‘The Day Thou gavest’, lied 247 in het Liedboek (2013). Het verschilt per plaats en gelegenheid hoeveel hymns er gezongen worden in de evensong.
3. Ritueel –Ritualiteit speelt een belangrijk rol in de evensong. In Engeland is de kathedraal vaak met kaarsen verlicht. De zangers dragen gewaden en het koor schrijdt in processie de kathedraal binnen. Bij het uitspreken van de geloofsbelijdenis keert men het gezicht naar het oosten.
4. Teksten –Een groot deel van de teksten van de evensong staat vast, zoals die van de preces en responses en de canticles. Voor het rooster van de psalmen en lezingen kan men bijvoorbeeld het Book of Common Prayer inzien, of Common Worship.
Waarom een choral evensong?
Tijdens mijn promotieonderzoek vertelden de geïnterviewden mij over hun liefde voor de evensong. Beauty (schoonheid) en holiness (heiligheid) zijn belangrijke redenen waarom de evensong in Nederland zo geliefd is. Als kwaliteiten werden benoemd: esthetiek, sacraliteit, ritualiteit, transcendentie, contrastervaring en verbinding. Dit licht ik kort toe.
Allereerst werd de schoonheid (‘perfect beauty’) van de muziek, de taal en de ruimte in de evensong benoemd. De schoonheid lijkt in de choral evensong nauw samen te hangen met een ervaring van transcendentie. Ook werd sacraliteit benoemd, van de muziek, de taal en de ruimte. Het dragen van gewaden draagt volgens de participanten eveneens bij aan een sacraal gevoel. Ook ritualiteit werd benoemd als kwaliteit, bijvoorbeeld het gebruik van de niet-volkstaal en de processie. Nauw hieraan verwant is de contrast-ervaring met de gebruikelijke protestantse zondagmorgenvieringen. Tot slot kwam ook ‘verbinding’ als belangrijke kwaliteit naar voren: onderlinge verbondenheid én verbinding tussen hemel en aarde.