De impact van Covid-19 en het antwoord van de kerk

Een Zuid-Afrikaans perspectief

Het coronavirus heeft een enorme impact op de Zuid-Afrikaanse samenleving. De gevolgen zijn ingrijpend voor de meerderheid van de bevolking. Tegelijkertijd is het ook een kans voor de kerk om aan boord te komen.

Ik begin met een kort verslag van de Zuid-Afrikaanse samenleving vóór Covid-19. Vervolgens ga ik in op de impact en consequenties van de pandemie op deze samenleving en op het antwoord van de kerk hierop, met wat specifieke voorbeelden. Ik sluit af met een korte conclusie.

Twee gezichten

Het Zuid-Afrika van vóór Covid-19 is een land met twee gezichten, waar rijk en arm in twee verschillende werelden leven, binnen één en hetzelfde geografische gebied. Het ene gezicht is dat van de minderheid van de samenleving; het kenmerkt zich door welvaart, rijkdom en veiligheid. Dit deel van de bevolking heeft toegang tot privé scholen en een uitstekend zorgsysteem via privé ziekenhuizen. Dit ene gezicht van de samenleving is gesitueerd in de meest begerenswaardige delen van het land, waar grote huizen, goed onderhouden wegen en goede infrastructuur de normaalste zaak van de wereld zijn.

Het andere gezicht is dat van de meerderheid van de Zuid-Afrikaanse bevolking en wordt gekenmerkt door armoede; elke dag is een overlevingsstrijd en de werkeloosheidscijfers rijzen de pan uit. Slechte woonomstandigheden (in de meeste gevallen hutjes of krotten), slechte infrastructuur, weinig of geen stromend water en vaak geen elektriciteit, het zijn slechts enkele van de vele problemen voor dit deel van de samenleving. Sanitaire voorzieningen bevinden zich buitenshuis en worden gedeeld met verschillende gezinnen.

Kinderen moeten naar door de overheid gesubsidieerde scholen, die meestal in een vreselijke staat verkeren. In sommige delen van het platteland gaan kinderen zelfs naar school onder een boom, omdat er verder geen onderwijsfaciliteiten aanwezig zijn. Deze mensen moeten het doen met een zorgsysteem dat te weinig personeel heeft en in de meeste gebieden ook niet beschikt over de nodige medische apparatuur. Bovenstaande moet worden gezien tegen de achtergrond van Zuid-Afrika’s verleden, een verleden van racisme en uitbuiting, waar witte mensen de beste gebieden in hun bezit kregen door de zogenaamde Groepsgebiedenwet [1] en de daaropvolgende gedwongen verwijdering van zwarte mensen uit deze gebieden. Helaas is er nog weinig veranderd voor de meeste Zuid-Afrikanen sinds de aanvang van de democratie in 1994. Onze mensen zijn nog steeds arm en ze hebben nog steeds honger.

Verwoestende impact

Op 23 maart 2020 sprak president Cyril Ramaphosa het land toe via een live uitzending op televisie. In deze toespraak riep hij de noodtoestand uit in Zuid-Afrika en kondigde een nationale lockdown aan. De lockdown ging in op 26 maart 2020 middernacht en hield in dat niemand meer zijn huis mocht verlaten, behalve om de noodzakelijke boodschappen te doen. Dit betekende ook dat niemand meer naar het werk, naar school of studie, of naar de kerk mocht. De volgende mensen werden uitgezonderd van de regels: zorgmedewerkers, medewerkers van hulpdiensten en veiligheidsdiensten – politie, verkeerspolitie, soldaten, militair personeel – en andere mensen die nodig waren voor het bestrijden van de pandemie. De nationale lockdown had tot gevolg dat ongeschoolde arbeiders zonder vast inkomen (tuinlieden, bouwvakkers, straatverkopers etc.) nu helemaal zonder inkomsten kwamen te zitten. Ongelukkig genoeg bestaat een groot deel van Zuid-Afrika’s beroepsbevolking uit ongeschoolde arbeiders. Verlies van werk werk had en heeft een verwoestende impact op een samenleving die ook vóór Covid-19 al moeite had om de eindjes aan elkaar te knopen. Scholen in arme gebieden hanteren voedselschema’s, zodat kinderen op school tenminste één fatsoenlijke maaltijd per dag krijgen.

Nu ook de scholen dicht moesten, moeten deze kinderen het zonder die vaak enige maaltijd doen. Armoede, en daarmee ook criminaliteit, escaleert nu de armen wanhopig álles proberen om voor hun families te kunnen zorgen. De overheid initieerde voedselhulp en subsidies, maar helaas is dat doordrenkt met corruptie, waardoor sommige voedselpakketten nooit aankomen bij de personen voor wie ze bedoeld waren. De uitbraak van Covid-19 heeft een grote verandering teweeggebracht in het dagelijks leven van mensen. Zorgvuldige hygiëne is essentieel om het virus te beteugelen. Handen wassen met water en zeep, social distancing, en waar nodig quarantaine en isolatie, zijn vaste onderdelen van het dagelijks leven geworden. Dit is echter heel moeilijk, zo niet onmogelijk, in gebieden waar mensen geen toegang hebben tot stromend water. Beperkte leefomstandigheden en dicht op elkaar gebouwde krotten maken social distancing in principe onmogelijk. Covid-19 heeft de toch al zo grote kloof tussen de twee gezichten van Zuid-Afrika nog eens verder verbreed. En opnieuw worden de arme gemeenschappen het hardst getroffen.

‘Kairos’-moment

De onvoorziene crisis als gevolg van Covid-19 heeft Zuid-Afrika, met een worstelende economie en een kwetsbaar zorgsysteem, voor grote uitdagingen geplaatst. Tegelijkertijd geeft het de kerk een unieke kans om mededogen te tonen en de armen te dienen als nooit tevoren; je zou het een kairos-moment kunnen noemen. Het is nu de uitdaging voor de kerk om dit door God gegeven moment niet te missen, maar juist samen te werken met verschillende partijen en te reageren op de impact van deze Covid-19-crisis.

Covid-19 Response Team

Na de aankondiging van de lockdown besloot de Kaapsynode van de Uniting Reformed Church in Southern Africa (URCSA) tot een holistische en gezamenlijke aanpak. Zij riep een Covid-19 Response Team in het leven met experts uit gezondheidszorg, onderwijs, economie, sociale instanties, en verschillende predikanten en andere vertegenwoordigers uit de kerken. De leden van dit team zorgden ervoor dat belangrijke informatie beschikbaar was, zodat de reactie van de kerk adequaat en efficiënt zou zijn. Het werk van dit team was en is van groot belang, omdat dit het leiderschap van de kerk in staat stelde om goed geïnformeerd besluiten te kunnen nemen en ook lokale gemeenten in hun antwoord op de crisis te ondersteunen.

Zo is de kerk betrokken geraakt bij het uitdelen van voedselpakketten en het regelen van tijdelijk onderdak voor daklozen. Er zijn fondsen beschikbaar gesteld waar gemeenten zich voor kunnen aanmelden om het geld vervolgens lokaal in te zetten voor voedselhulp. Eén voedselpakket geeft een familie van vier mensen voldoende voedzaam eten voor een maand.

Action for Citrusdal Transformation

Een concreet initiatief dat de rol van de kerk in antwoord op de crisis laat zien, ontwikkelde zich in Citrusdal, in de West-Kaapprovincie. In Citrusdal is de armoede groot, misbruik en werkloosheid zijn aan de orde van de dag. De kerk speelt in deze context een cruciale rol in haar reactie op de uitdagingen van Covid-19. De twee lokale kerken, de Dutch Reformed Church en de Uniting Reformed Church, zijn enige tijd geleden in een gezamenlijke ngo een samenwerkingsverband aangegaan met het oog op gemeenschapsontwikkeling: Action for Citrusdal Transformation (ACT). Beide gemeenten legden veel geld in om via deze ngo aan een antwoord op de crisis te werken, en zo werd er een Covid-19-fonds in het leven geroepen. Diverse partijen raakten betrokken en voorzagen in geld en goederen, en de twee lokale kerken coördineerden via ACT een plaatselijk efficiënte respons op de crisis. De lancering van het Covid-19-fonds zorgde ervoor dat de kerken konden voorzien in drie maaltijden per dag voor de daklozen, in het lokale gemeentehuis. Ook werden er ontsmettingsmiddelen en maskers uitgedeeld aan de meest kwetsbare mensen. Behalve dit fonds werd er ook een Covid-19-hulplijn opgezet, zodat mensen zich kunnen melden voor een voedselpakket, kleding of werk. Al veel families zijn zo geholpen.

Op advies van het Covid-19 Response Team van de synode zochten de twee kerken in Citrusdal ook contact met mensen van de lokale zorgvoorzieningen. Met hulp van het plaatselijke departement voor gezondheidszorg werden 71 isolatiekamers ingericht, voor mensen die thuis niet in quarantaine kunnen.

Omdat Citrusdal voornamelijk een landbouwgemeenschap is, heeft het niet de luxe van voldoende voorzieningen zoals in de stedelijke gebieden. Zo heeft de kerk kunnen helpen om ook op de boerderijen isolatiekamers in te richten, als arbeiders op de boerderij het virus zouden oplopen.

SACC en overheid

De kerk, met name via de Zuid-Afrikaanse Raad van Kerken (SACC), steunde de hulpinitiatieven vanuit de overheid en bood in veel gevallen instrumentele hulp. De SACC blijft in gesprek met de overheid over onderwijs en zorg. Ook heeft de SACC deze kans aangegrepen om met de overheid te spreken over economische hervorming, daarbij oproepend tot een grondige herstructurering van de economie: een post-Covid inclusieve economie.

Conclusie

In deze reportage heb ik een poging gedaan het antwoord van de kerken op Covid-19 in Zuid-Afrika beknopt weer te geven. Het is duidelijk dat de regering over beperkte bronnen en middelen beschikt en niet in staat is om de vele uitdagingen die de crisis teweegbrengt te adresseren. Wel heeft het de kerk de kans gegeven om aan boord te komen en om te getuigen van het mededogen en de liefde van Jezus Christus in een tijd van grote nood.

De spirituele rol van de kerk tijdens deze pandemie moet ook nog genoemd worden. Kerken zijn dicht sinds het begin van de lockdown, maar de kerk heeft door innovatief te zijn haar pastorale rol behouden. Dit speelt een cruciale rol in het geestelijke en psychologische welbevinden van Zuid-Afrikanen tijdens de lockdown.

Met mens-zijn komt mededogen en medeleven. Mens-zijn impliceert ook (nadenken over) deugdzaam leven: leven heeft morele implicaties, niet in het minst die van compassie. De hervormer Johannes Calvijn roept op tot échte betrokkenheid bij en met mensen in hun lijden; niet alleen praktisch, maar ook emotioneel en intellectueel. Calvijn haalt Augustinus aan om aan te tonen dat mededogen niets waard is als we niet in de ellende van anderen delen door hen te helpen. Daarom is het hartverwarmend dat de kerk in deze tijd betrokken kan zijn bij mensen in nood, en zo, in het verlichten van lijden, het hart van Christus kan laten zien.

Noot

[1] De Groepsgebiedenwet (Group Area’s Act) van 1950 was één van de hoekstenen van de apartheid. De wet was ontworpen om de verschillende bevolkingsgroepen op basis van ras geografisch te verdelen, waarmee gescheiden gebieden werden gecreëerd voor elk ras, elke stam en elke etnische groep.

Literatuur

• Dreyer, W.A. (2020). John Calvin as ‘public theologian’ in view of his ‘Commentary on Seneca’s de Clementia’. HTS Theological Studies, 74 (4).
• South African Council of Churches (2020). God is with us even in these times. www.oikoumene.org/en/press-centre/news/south-african-council-of-churches-god-is-with-useven-in-these-times (Accessed: 30 May 2020).
• South African Government (2020). President Cyril Ramaphosa: Escalation of measures to combat Coronavirus COVID-19 pandemic. www.gov.za/speeches/president-cyril-ramaphosa-escalation-measures-combat-coronavirus-covid-19-pandemic-23-march (Accessed: 30 May 2020).

Vertaald uit het Engels: Rineke van Ginkel