De theoloog als kunstenaar

Maandag: tijd voor een Theologencolumn. Deze keer opent Nelleke Plomp de week met een pleidooi voor stille oplettendheid in de kerk. Wat als kerkelijk leiders nu eens meer om zich heen zouden kijken, in afwachting van wat kerkgangers in te brengen hebben?

„Wie weet welke kunst er ontstaat als we zo een creatief theologisch ambachtschap inzetten.”

Nelleke Plomp

De aardappeleters blijken een onverwachte inspiratiebron voor het ontdekken van de Heilige Geest in het alledaagse. Hoe Van Gogh een voorbeeld is voor werkers in de kerk om als een kunstenaar te leren kijken en het werk van de Geest te onthullen.

Onlangs was ik in het Kröller-Müller Museum. Midden in Nationaal Park de Hoge Veluwe ligt dit complex met de op een na grootste Van Gogh-verzameling ter wereld. In perfect verlichte zalen lopen kunstminnenden uit de hele wereld langs de zorgvuldig door Helene Kröller-Müller samengestelde collectie.

Terwijl ik daar liep, viel het me ineens op: het contrast tussen de rijke uitstraling van het museum en de onderwerpen die Van Gogh koos. Denk aan titels als ‘Kop van vrouw,’ ‘De zaaier’ en natuurlijk ‘De aardappeleters.’ Wat een kunstenaar ben je als je miljoenen mensen vol bewondering kunt laten genieten van een armelui’s familie die een pan met het goedkoopste voedsel naar binnen lepelt!

Kennis kan bagage worden. Intellectualisme of juist marketingdenken liggen op de loer.

Van Gogh zette doodgewone mensen in het licht. Vol overtuiging: hij koos ervoor om het leven en lijden van deze personen aan de wereld te laten zien. Zonder oordeel, zonder emancipatieprogramma. Hij toont ons de weerbarstige, confronterende werkelijkheid uit zijn tijd. De zwaarte van het boerenbestaan, maar ook de onverwachte schoonheid die anderhalve eeuw later nog steeds duizenden mensen raakt.

Risico

Werken bij de kerk als theoloog draagt een bepaald risico met zich mee, is mijn ervaring. Voor je het weet belemmert het beroepsmatig denken over de kerk en een kritische blik het zicht op Gods zachte handelingen in de wereld. Kennis kan bagage worden. Intellectualisme of juist marketingdenken liggen op de loer. Bijvoorbeeld het idee dat academische denkers – en bij uitstek theologen – God toch nét iets beter snappen. Of het delen van succesverhalen alsof dat per se Gods successen zouden zijn.

Juist in deze tijd waarin de kerk en samenleving op zoveel fronten piepen en kraken, is het een begrijpelijke reflex om heil te zoeken in het overwaarderen van het bestaande of om juist constant te benoemen wat anders, beter, doordachter of aansprekender zou kunnen. Het is de reflex om te zoeken naar heldere oorzaken van waarom het zo slecht gaat en overzichtelijke manieren om dit te fixen.

Maar wat als wij – en dan spreek ik met name leiders in de kerk aan – nou eens gewoon gaan zitten in het midden van gelovige mannen, vrouwen en kinderen? Als we kiezen om te luisteren, te kijken en ons te verwonderen over het werk dat de Heilige Geest doet in de levens van de mensen om ons heen? Geen analyses, geen tips of suggesties, gewoon aanwezig zijn, goed opletten en verwachten dat de Geest op verrassende plaatsen werkt.

Zonder Van Gogh waren de aardappeleters gewoon een groepje mensen rond een tafel ergens in de negentiende eeuw gebleven.

Missionaire daadkracht

Tijdens de jaren dat ik als jeugdwerker en jeugdwerkadviseur werkte, en met name in mijn werk in en met kliederkerken, heb ik ervaren hoe de Geest juist werkt in het alledaagse, in het kleine, het schijnbaar nietsbetekenende.

Ik denk aan de verrassende uitspraak van een kind, waardoor ik een bijbelgedeelte ineens in een heel ander licht zag. Of aan de jongere die met een kritische vraag precies de vinger op de zere plek wist te leggen en het lef had om hier open met haar dominee over te spreken, waardoor beweging ontstond.
Ik denk aan die vrouw die me verontschuldigend vertelde dat ze ‘niet echt kerkelijk was, hoor,’ maar vervolgens vertelde dat ze wél in het kernteam van een kliederkerk zat en dat ze de kinderen van het kinderkoor – waarvan ze ook bestuurslid was – enthousiast kreeg om met hun gezin mee te doen aan kliederkerk. Wat een missionaire daadkracht!

De Britse ecclesioloog Clare Watkins beschrijft kerk als ‘de mysterieuze, praktische realiteit van een diversiteit aan mannen, vrouwen en kinderen, samen levend in de Geest.’[1] In haar onderzoek en werk pleit ze ervoor om goed naar het geleefde geloof van gewone gelovigen te luisteren en ervaringen en verhalen in gesprek te brengen met theoretische theologische kennis. Dat brengt ons bij stap twee in het ontsluiten van het werk van de Geest.

Ontsluiten

Zitten, kijken, luisteren, nieuwsgierig zijn en je verwonderen over het werk van de Geest. Dat is stap één. Maar als Van Gogh het bij opmerkzaam kijken en verwonderen had gelaten, zag het Kröller-Müller Museum er heel anders uit. Zonder de kunstzinnige creativiteit, het ambachtschap en het lef van Vincent van Gogh waren de aardappeleters gewoon een groepje mensen rond een tafel ergens in de negentiende eeuw gebleven, in plaats van een ontroerende verbeelding van het ruwe boerenbestaan. Van Gogh opent door zijn schilderkunst een werkelijkheid die er is, maar die je gemakkelijk over het hoofd ziet.

“Hé, wat jij daar vertelt is echt bijzonder! Zou het kunnen zijn dat jouw ervaring iets van God is?”

Als werkers in de kerk – van theoloog tot pastoraal ouderling tot kindernevendienstleider – kunnen we ook zo’n kunstenaar zijn; iemand die het werk van de Geest onderscheidt, ontsluit en zo de beweging van kerk-zijn verder helpt. Bijvoorbeeld door het stellen van goede, open vragen en door mensen aan te moedigen om hun verhalen van geloof met elkaar te delen. Of door ervaringen van kinderen, jongeren en volwassenen te verbinden met verhalen uit de Bijbel en traditie. Door gewoon te zeggen: “Hé, wat jij daar vertelt is echt bijzonder! Zou het kunnen zijn dat jouw ervaring iets van God is?”

Wie weet welke kunst er ontstaat als we zo een liefdevolle, opmerkzame blik, kennis van traditie en bijbel en creatief theologisch ambachtschap inzetten.

Noot

[1] Claire Watkins, Disclosing Church (Abingdon: Routledge, 2021): p. 1.