Discussie over religieus leiderschap

De boel bij elkaar houden

Door: dr. Jan Dirk Wassenaar

‘De boel bij elkaar houden’, onder die titel publiceerden Hélène Evers, Leo Koffeman en Wim van der Schee een interessant artikel over ‘leiderschap in een presbyteriaal-synodale kerkorganisatie’. Het is een van de bijdragen in een onlangs verschenen bundel over religieus leiderschap. Dat ik aandacht vraag voor de inzichten van de genoemde auteurs heeft te maken met het feit dat de Protestantse Kerk in Nederland een van de kerken is met een presbyteriaal-synodale vorm van bestuur. De opvattingen van Evers, Koffeman en Van der Schee kunnen onze blik verruimen, onze visie scherpen.

Dit is een bijdrage n.a.v. Religieus leiderschap in post-christelijk Nederland

Heel kerkelijk Nederland schuift, piept en kraakt. De kerk is in de marge terechtgekomen en blijft krimpen. Hoe moeten leiders van kerken anticiperen op deze postchristelijke samenleving? In dit boek buigt een groep theologen zich over nieuwe vormen van pionierend leiderschap. De auteurs laten zien welke uitdagingen er op dit moment zijn, wat de consequenties zijn van nieuwe vormen van leiderschap en hoe bestuurskunde kan helpen te begrijpen wat er nu precies gebeurt.

Vooraf

Vooraf laat ik weten dat Evers, Koffeman en Van der Schee deel uitmaken van een groep wetenschappers uit Nederland en Vlaanderen, die jarenlang met elkaar over het thema religieus leiderschap nagedacht en gesproken hebben. Invalshoek voor hun ontmoetingen was de vraag welke uitdagingen er vandaag de dag zijn voor individuele pastors en voor beleid van kerken en opleidingen als het om leiding geven in de kerk gaat. Daarbij spelen de religieuze tradities en maatschappelijke contexten een belangrijke rol. Wat die religieuze tradities betreft: de medewerkers aan Religieus leiderschap in post-christelijk Nederland vertegenwoordigen samen zo ongeveer de hele breedte van de theologische en confessionele wereld bij ons en onze zuiderburen. Wat die maatschappelijke contexten betreft: dan moet u denken aan bijvoorbeeld secularisatie en individualisering. Die ontwikkelingen vragen om nieuwe vormen van kerkbestuur.

Over het begrip ‘religieus leiderschap’

Nog iets vooraf: het begrip ‘religieus leiderschap’. Dat is een zakelijke aanduiding, waarbij gedacht moet worden aan sociale vaardigheden en persoonlijke competenties. Daar kan het bij leiding geven in de kerk niet zonder. Voor theologen uit de evangelische beweging en voor mensen die de discipline van de praktische theologie beoefenen, is ‘religieus leiderschap’ een bekende term. Theologen uit de gevestigde kerkelijke traditie en mensen die de discipline van de systematische (lees: dogmatische) theologie beoefenen, moeten er aan wennen. Zij hechten aan het begrip ‘ambt’, dat te maken heeft met juridische bevoegdheid en de waardigheid om voorganger te zijn, op basis van kerkelijk gezag.

De redacteuren van Religieus leiderschap in post-christelijk Nederland stellen dat de beide benaderingen niet tegen elkaar uitgespeeld mogen worden. Dat besef is in de groep wetenschappers zelfs toegenomen. Zo wordt vandaag de dag in de evangelische traditie, waar vanouds sterk de nadruk ligt op persoonlijke roeping, charisma, meer en meer erkend dat sommige leiderschapspraktijken aanleiding tot veel problemen geven.

Gedeeld leiderschap

Welnu, om naar het artikel van Evers, Koffeman en Van der Schee te gaan: persoonlijke roeping, charisma is in een presbyteriaal-synodale vorm van kerkbestuur ook van belang. Maar de kern van dat model van leiding geven is, dat het niet personen zijn, die dat als individu doen. De basisstructuur is die van ambtelijke vergaderingen. Die ‘geven leiding aan het leven en werken’ van de kerk op haar verschillende niveaus, al zijn daar wel enkele begrenzingen aan verbonden. Keerzijde van dit gedeelde leiderschap is, dat besluitvorming traag en complex kan worden. Slagvaardigheid is niet de sterkste kant van dit systeem. Dat kan een zware wissel trekken op het enthousiasme van gemotiveerde gemeenteleden. Wel is natuurlijk een positieve kant dat veel mensen bij deze vorm van kerkbestuur ingeschakeld worden.

Sterk historisch

Het artikel van Evers, Koffeman en Van der Schee is sterk historisch. Maar het blijft allerminst in een beschrijving van de ontwikkelingen in het verleden steken. De auteurs besteden zelfs royale aandacht aan de recente geschiedenis. Ze signaleren dat er sinds 2004, toen de Protestantse Kerk in Nederland van start ging, om te beginnen meer ruimte voor plaatselijk beleid gekomen is. De kerkorde is meer faciliterend geworden: op allerlei terreinen krijgt de gemeente een aantal opties voorgelegd waar ze uit kan kiezen. Verder ontwaren de schrijvers een voorzichtige tendens in de richting van het versterken van de leidinggevende rol die eigen is aan de predikant en – in specifieke contexten – aan de kerkelijk werker en de pionier. Die laatste categorieën noemen ze trouwens ‘andere ‘dienaren des Woords’’. Daarmee lijken ze te anticiperen op een advies van de werkgroep die de generale synode heeft ingesteld – Koffeman is daar voorzitter van.

Een uitstekende sterkte-zwakte-analyse

Ik deel de observaties van Evers, Koffeman en Van der Schee niet op alle punten. Zo vraag ik me af of wat zij onder ‘Meer bevoegdheden van de predikant’ opsommen – onder meer jaargesprekken en verplichte na- en bijscholing – onder de noemer van het versterken van de leidinggevende positie rol van de predikant kan vallen. Zo is er meer te noemen. Dat neemt niet weg dat de auteurs een uitstekende sterkte-zwakte-analyse van de presbyteriaal-synodale vorm van kerkbestuur hebben geleverd. Ze erkennen de zwakte van het model, maar de beoordeling valt uiteindelijk gunstig uit. Het gedeelte leiderschap is in ieder geval óók een sterk punt, zeker in een inhoudelijk diverse kerk.

Het is wel duidelijk: Evers, Koffeman en Van der Schee hebben een voorname bijdrage geleverd aan een richtinggevende bundel over religieus leiderschap in post-christelijk Nederland. Wie op welke wijze dan ook leiding geeft in de kerk kan er veel aan hebben. Niet alleen aan het artikel van de drie genoemde auteurs. Het geldt voor het hele boek. Van harte aanbevolen!

Dr. Jan Dirk Wassenaar is als predikant verbonden aan de Protestantse Gemeente te Hellendoorn en als geassocieerd onderzoeker aan de Protestantse Theologische Universiteit.

Meer artikelen lezen over religie in post-christelijk Nederland? Lees het artikel ‘Postmoderne mensen zijn geloviger dan ooit‘.

Meer actuele boeken over leiding geven in de kerk: