‘De dominee is eerst voorbidder, dan pas prediker’

Een theologie van de protestantse liturgie. Die vormt het hart van Tot Gods eer van professor Marcel Barnard. Deze net verschenen handreiking moet gemeenteleden, predikanten en kerkenraden helpen om met elkaar in te gesprek te gaan over het eigene van de liturgie.

Preekwijzer vraagt Barnard om uitleg bij enkele passages, vooral met het oog op de rol van de preek.

“Het christelijk geloof is principieel dynamisch. De Bijbel wordt woord van de levende God als de Geest de dode letter hier en nu tot leven wekt.”
Hoe komt dat tot uiting in de preek?

De prediking is daar bij uitstek de vorm voor. Ze is gebonden aan de Bijbel; ze is schriftuitleg, maar altijd voor een hier en nu verzameld gehoor. Daarom moet je als predikant het lef hebben om vrijheid te nemen ten opzichte van de Bijbel. Miskotte noemt dat ‘het waagstuk van de prediking’. Je hebt de taak om het evangelie te vertolken, te vertalen voor het hier en nu. Daar zijn predikanten ook toe opgeleid. Prediking is niet consolidatie maar verkondiging van het evangelie in deze tijd.

Het is eigen aan het christelijk geloof dat het niet vast ligt. Het is vertaalbaar. Daarom past het zich ook zo gemakkelijk aan allerlei situaties aan. En daarom is het ook altijd omstreden, zijn er altijd felle interne discussies. Het is altijd kwetsbaar, heeft nooit de harde stoerheid die je soms wel zou willen. De reformatoren hebben heel sterk ingezet op die vertaalbaarheid. Je ziet het ook al bij Paulus in zijn brieven. Aan de gemeente in Efeze schrijft hij iets anders dan aan die in Korinte, en aan die van Tessalonica weer iets anders. Omdat in iedere gemeente andere vragen en problemen spelen.

“Al te vaak komt de ‘dienst aan het woord’ neer op een woordenvloed en wordt te veel nadruk op het verstandelijk begrijpen gelegd. de prediking is belangrijk, en het verstand staat niet buiten spel in de eredienst. Maar het is niet het enige.”
Hoe verhouden preek en liturgie zich tot elkaar?

Vooral in de gereformeerde, calvinistische traditie draaide alles om de prediking. Abraham Kuyper schreef in zijn boek ‘Onze Eeredienst ’in 1911 dat de schriftlezing wel weer terug in de dienst mocht. De vrije verkondiging was het belangrijkste geworden; de bovenmeester deed de schriftlezing voordat de predikant binnenkwam en de dienst begon. De liturgische beweging heeft de liturgie herontdekt: het gaat niet alleen om het verkondigen van het heil maar ook om het vieren, het gedenken. Er zijn nog steeds verschillende opvattingen over de verhouding van preek en liturgie. In het meer orthodoxe deel van de Protestantse Kerk is de dienst vooral rond de prediking gebouwd.

Overigens heeft Calvijn een aantal liturgieën gepubliceerd die hij ‘formes des prières’ noemt, vormen van gebed. De eredienst is dus principieel gebed. De dominee is in eerste instantie voorbidder en dan pas prediker.

Zou de voorbereiding van de preek niet in samenhang met de voorbereiding van de liturgie moeten gebeuren?

Zelf begin ik het voorbereiden van een dienst altijd met de liturgie. De preek is het sluitstuk. Al vind ik de preek heel belangrijk. In gemeentes waar ik voorga wordt meestal een leesrooster gevolgd, dus de schriftlezingen liggen al vast. En er zijn vaak musici die met goede ideeën en suggesties komen.

“In liturgische taal en muziek klinken enerzijds de eer en de heerlijkheid van God door (het is iedere zondag weer Pasen); anderzijds klinken er pijn, onrust, verdriet en verbittering in door (de verlossing staat nog uit, de gemeente leeft in het ‘nog niet’).”
Horen die twee kanten ook in de preek terug te komen?

Niet alles hoeft in iedere preek. Je kunt best wat meer naar één kant gaan hangen in een preek, maar die twee kanten zijn wel essentieel voor het christelijk geloof. Op de zondag na Pasen lezen we meteen over Tomas, gaat het direct over de wonden!

Dr. Marcel Barnard is hoogleraar praktische theologie aan de Protestantse Theologische Universiteit en aan de Universiteit van Stellenbosch (Zuid-Afrika), en hoogleraar liturgiewetenschap aan de Vrije Universiteit.

 Bestel ‘Tot Gods eer. Handreiking voor gesprekken over liturgie’

Een gratis kennismakingsexemplaar is via de Protestantse Kerk te bestellen.