Henk Bakker heeft weer een mooi boek geschreven

Na zijn studie Jezus, over de synoptische evangeliën, gaat het in zijn nieuwe boek Christus over de christologie van Paulus en Johannes. Bakker schenkt in het bijzonder aandacht aan de betekenis van Israël voor het verstaan van Jezus. Jezus was een Jood en de mensen die over Hem schreven waren Joden. Daardoor wordt ook duidelijk dat het om een concreet historisch persoon gaat. Christus staat niet voor een idee, maar is Gods tegenwoordigheid in de concrete geschiedenis van de wereld en Hij nam die plek in binnen de geschiedenis van Israël.

Brieven van Paulus

Het eerste deel gaat over de brieven van Paulus. Veel theologen hadden (en sommigen hebben dat nog) de neiging om Paulus te interpreteren vanuit het Griekse hellenisme. Bakker argumenteert terecht dat we Paulus moeten verstaan vanuit zijn Joodse achtergrond. Hij doet dat radicaal, soms zo sterk dat je bijna zou denken dat het vertoog over Paulus en Israël zou gaan en Christus niet meer de focus van het onderzoek zou zijn. Maar gezien het verleden is dat sterke accent nodig. Al te snel wordt de christologie verbonden met een algemene humaniteit. Je kunt betogen dat Jezus door Paulus wordt gezien als de nieuwe Adam (Rom. 5), maar dat schrijft hij nadat hij eerst heeft betoogd dat het geloof in Christus de Torah bevestigt (Rom. 3:21).

Bakker argumenteert terecht dat we Paulus moeten verstaan vanuit zijn Joodse achtergrond

Bakker is niet de eerste die de christologie van Paulus plaatst in de context van Israël. Het is eerder omgekeerd: er is een brede stroom van publicaties van gezaghebbende nieuwtestamentici die dezelfde weg gaat. Het deel over Paulus is dan ook vooral een zorgvuldige oogst van wat eerdere onderzoekers hebben betoogd en daardoor wordt hun onderzoek nu toegankelijk voor een groter publiek.

Johannes

Het eigen onderzoek van Bakker komt veel sterker tot expressie in het deel over Johannes. Veel langer en sterker dan bij Paulus is Johannes in een Griekse context geplaatst, meestal gepaard met late dateringen, tot in de tweede helft van de tweede eeuw. Die tijd is voorbij en Bakker kiest voor een vroege datering en een Joodse context. Dat is een verademing. Al te lang zijn dateringen gebaseerd geweest op een vooropgezette mening over een ideeëngeschiedenis en daarin werden boeken dan ergens op de tijdlijn geplaatst.

Bakker houdt zich aan wat de tekst zelf aanreikt, met bijzondere aandacht voor de structuur van het evangelie naar Johannes. Die structuur wordt bepaald door de Joodse feesten, met het Pesachfeest als hoogtepunt. Daarmee begint het evangelie (Joh. 2) en daarmee eindigt het evangelie, met Christus als het Lam en het Brood. Deze structurele verbinding met de feesten geeft aan de christologie van Johannes zoals Bakker die beschrijft een concrete betekenis, als het boek van de bevrijding.

Kernmomenten

In het laatste deel van zijn boek schenkt Bakker aandacht aan een paar kernmomenten uit de christologie van de vroege kerk tot aan het concilie van Nicea. Dit is niet bedoeld als een soort aanhangsel over hoe het verder gegaan is, maar behoort expliciet tot het verstaan van Paulus en Johannes. Dat was eerlijk gezegd voor mij de grootste verrassing van het boek. We zijn intussen gewend dat we de geschriften van het Nieuwe Testament moeten verstaan in hun context.

Daarmee wordt gewoonlijk bedoeld dat we ze moeten vergelijken met teksten uit dezelfde tijd. Alleen behoren die teksten gewoonlijk wel tot andere tradities, waardoor allerlei elementen juist een andere betekenis hebben. En het hangt er maar van af welke teksten je kiest, bijvoorbeeld Griekse of Joodse. Er zijn altijd wel vergelijkingen te vinden. Daarom is het beter om vooral in de achterliggende traditie te zoeken voor het goed verstaan – in dit geval dus in de traditie van Israël.

Het eigen onderzoek van Bakker komt veel sterker tot expressie in het deel over Johannes

Daarin heeft het vroegste christendom zich tenslotte geplaatst en verstaan. Dat heeft Bakker in de eerste twee delen consequent gedaan. Maar nu gaat hij een stap verder: voor het goed verstaan van een tekst moet je ook naar de receptiegeschiedenis kijken en dan vooral naar diegenen die de tekst positief hebben ontvangen. Zij geven aan hoe zij die hebben gehoord in congenialiteit met de schrijvers. Zij staan voluit in dezelfde traditie. Zij geven aan wat die tekst heeft gedaan en wat de betekenis daarvan is.

God en mens

De vroegste recipiënten geven aan dat Jezus mens is, helemaal mens en dat tegelijk in Hem God concreet in onze geschiedenis aanwezig is. Het gaat om Gods concrete komst in de wereld, God in Persoon. Dan is niet alleen zo bij de apostolische vaders en Irenaeus, maar verrassend genoeg laat Bakker zien dat dat ook zo is bij Origenes en helemaal bij Athanasius. De wending komt bij Nicea. Dan wordt het concrete spreken over Jezus, God en mens, vervangen door een filosofisch begrip, homoousios – van hetzelfde wezen. Dan gaat de filosofische theorie de christologie beheersen en is de christologie niet meer een bevrijdend en doxologisch spreken over Christus, die geen ander is dan Israëls God en geen ander dan Jezus van Nazareth.

Het gaat om Gods concrete komst in de wereld, God in Persoon

Bakker heeft gelijk. Met Nicea treedt een wending in, net als de hele theologie verandert na de constantijnse omwenteling voor de kerk, welk onderwerp je ook neemt. Athanasius heeft nog geprobeerd de nieuwtestamentische theologie te redden. Hij heeft ingestemd met homoousios als je daarmee maar bedoelt dat Jezus in persoon Gods aanwezigheid is en er geen filosofische speculaties aan verbindt. Maar onder de druk van de omstandigheden moest ook hij naar veertig jaar toegeven en de deur voor de filosofie openzetten – tot grote schade voor de theologie.

Ondertussen kijk ik uit naar een volgend boek van Henk Bakker: een complete christologie van het hele Nieuwe Testament waarin alle lijnen worden samengebracht, en waarin de verbijstering zichtbaar wordt van de verschijning van Jezus voor zowel Joden als Grieken.