Basis

Het centrum en de marges

Als we in de zending spreken over marges, moet er ook ergens een centrum zijn. Specifieker, omdat we het over zending hebben: wat is eigenlijk het centrum van de kerk wereldwijd? Is het Rome, de liturgie, het Woord? – om enkele rooms-katholieke, orthodoxe en protestantse stereotypen te noemen. Of (het nieuwe) Jeruzalem?

Twee mensen, afkomstig uit verschillende landen en kerkelijke tradities, geven een persoonlijke reactie op de vraag: ‘Wat is voor jou het centrum van de kerk wereldwijd?’ Als een tweeluik worden beide antwoorden hier gepresenteerd, elk met zijn eigen perspectief, om zo een aanzet te geven tot verdere doordenking van de vraag naar het ‘centrum van de kerk’. – Foka van de Beek

‘Het draait niet om de paus’

Ooit hoorde ik een NOS-journaallezer rooms-katholieken karakteriseren als ‘volgelingen van de paus’. Een onjuiste beeldvorming, waar we zelf echter regelmatig aanleiding toe geven. Gelovigen zowel als kerkelijke leiders.

De ultramontaanse reflex bestaat nog steeds. Op aandoenlijke wijze als we aan het televisietoestel gekluisterd – of tegenwoordig swipend op onze smartphone – een conclaaf volgen. Als de kardinalen er uit zijn, toont de nieuw-verkozen paus zich aan de verzamelde mensenmassa op het Sint Pietersplein: ‘habemus papam’. Rooms-katholieke folkore ten top.

Waar wereldwijd het centrum van de kerk is? Dat is toch wel duidelijk?

Opengebroken

Het Tweede Vaticaans Concilie brak de zaak open. Immers, het herwaardeerde de bisschop als Geest-drager (in plaats van afgezant van Rome) en sprak daarom logischerwijze over de ‘lokale kerk(en)’, dat wil zeggen, de bisdommen (zie bijv. Lumen gentium, nrs. 13, 16, 23). De paus hield een doorslaggevende stem, maar niet zonder collegialiteit.

In de tijd na het concilie werd de tendens opnieuw centralistisch. Zo trok een tiental jaren geleden het Vaticaan de goedkeuring van een nieuwe Engelse vertaling van de liturgische boeken naar zich toe; de uitdrukkelijke stem van lokale bisschoppenconferenties schoof het daarbij op weinig inspirerende wijze terzijde.

Het wordt katholieker

Met paus Franciscus wordt het gelukkig weer onduidelijker waar het centrum ligt. Of beter, het wordt katholieker. Algemener. Dat begon al op dag één van zijn pontificaat. Tot de verzamelde mensenmassa op het Sint Pietersplein zei hij na zijn verkiezing: ‘Broeders en zusters, u weet dat het de taak van het conclaaf is om Rome een bisschop te schenken. Het lijkt erop dat mijn broeders kardinalen zo ongeveer tot het uiteinde van de aarde gegaan zijn om die bisschop te vinden.’ Hoezo is Rome het centrum?

Het is niet gebleven bij die ene uitspraak. De paus wil dat de kerk zich niet in Rome opsluit. Hij citeert in pauselijke documenten bijvoorbeeld graag lokale bisschopsconferenties. Niet alleen Europese, maar ook Zuid-Amerikaanse of Aziatische. Daar komen twee dingen samen: én de theologische waardering van de lokale kerk én de feitelijke werkelijkheid van de Rooms-Katholieke Kerk, die zich niet alleen in Europa bevindt, laat staan in het Vaticaan.

Het doet me denken aan een boek dat ik pas recenseerde, uit de serie ‘Theology from the Majority World’. Een belangwekkende serie. Niet om de kwaliteit (die me tegenviel), maar om de agenda, die veel eerbied verdient. Buiten Europa en Noord-Amerika leven andere theologische vragen, die meer en welwillender aandacht verdienen: armoede, bevrijdingstheologie, relatie met een hindoeïstische cultuur, enzovoorts.

(Overigens observeer ik een paradox: veel katholieken hechten veel aan de paus, terwijl hij zélf juist niet centraal wil staan. Ongetwijfeld vanwege onze psychologische behoefte aan grote leiders. En vanwege zijn ontegensprekelijke, Johannes Paulus II-achtige charisma.)

‘Veronduidelijkingen’

Belangrijke ‘veronduidelijkingen’ zijn verder een theologische en pastorale decentrering. Noemde Vaticanum II aanvankelijk de kerk het licht der volken, dat werd verbeterd tot Christus (zie Lumen gentium, nr. 1). Bovendien verklaarde de kerk zich solidair met de hoop, vragen en pijn van de wereld (zie Gaudium et spes, nr. 1).

Dus is zelfvoldaan clericalisme waarin het draait om de kerkelijke functionarissen uit den boze, zo laat de paus herhaaldelijk horen. Het gaat om God, en het gaat om de kwetsbaren.

Wat dat laatste betreft is het betekenisvol dat op 14 oktober 2018 – eindelijk – de Venezolaanse aartsbisschop Oscar Romero heilig verklaard wordt. Hij werd vermoord om zijn pastorale bekering naar de mensen, naar de armen en kwetsbaren.

Wat het centrum van de kerk is? Het is een goed teken als dat niet al te duidelijk is.

– Jos Moons SJ doceert theologie aan de KU Leuven en doet theologisch onderzoek aan de Tilburg School of Theology. Daarnaast werkt hij als studentenpastor in de Leuvense Universitaire Parochie en is hij supervisor voor geestelijke begeleiders in opleiding.