Het leven heeft veel meegebracht
Onder bovenstaande titel stelde Kees Boele, voorzitter van het college van bestuur van de Protestantse Theologische Universiteit, een boek met nieuw ontdekte correspondentie van Oepke Noordmans samen.
Nalezing
In 2004 verscheen het laatste deel (X) van de Verzamelde Werken van dr. O. Noordmans. Tot de reeks behoren de in 1999 gepubliceerde delen IX A en IX B met samen een kleine duizend brieven van en aan Noordmans, verzorgd door prof.dr. W. Balke, J.A. Noordmans (Johan, de jongste zoon van het echtpaar Noordmans-Oosterhuis) en dr. G.J. Paul. Deel X bevat nog één brief die nadien aan het licht gekomen was. Tot mijn grote verrassing werd enkele maanden geleden een boek met nieuw ontdekte correspondentie van Noordmans aangekondigd. Het gaat om zo’n 85 brieven van en aan Noordmans en naaste familie. Boele noemt het een ‘nalezing’ op de Verzamelde Werken. De nummering sluit ook aan op die van deel IX B.
Nadat Johan Noordmans in 2013 was overleden, nam Boele contact op met de notaris die als executeur-testamentair van diens nalatenschap optrad. Boele vertelde de notaris dat hij meer dan eens met Johan Noordmans gesproken had over wat er toch in de toekomst met het nog in huize Noordmans aanwezige materiaal zou moeten gebeuren. De notaris heeft Boele als eigenaar daarvan aangewezen en Boele is daarmee aan de slag gegaan. Het leven heeft veel meegebracht is het resultaat van zijn inspanningen.
Selectie
Onbekend is, hoeveel van de door Boele gepubliceerde brieven bij de redactie van Noordmans’ Verzamelde Werken bekend waren. Wel is zeker dat de samenstellers van de delen IX A en IX B ten aanzien van de uitgebreide verzameling familiebrieven een selectie hebben toegepast. Brieven of passages werden niet opgenomen als die ‘van minder belang voor het verstaan van het denken van Noordmans’ waren, verder hebben ‘redenen van verondersteld gering belang’ en ‘persoonlijke overwegingen’ een rol gespeeld. Boele vermoedt dat het om een klein deel van het corpus gaat. Dan kun je inderdaad spreken van ‘nieuw ontdekte correspondentie’.
De brieven zijn systematisch-theologisch niet van heel grote betekenis, aldus Boele
Ondertussen is wel een vraag wat je doet met brieven die niet voor publicatie zijn bedoeld. Boele: ‘Ik vind in algemene zin, en na consultatie van een historicus, dat je bij de uitgave van correspondentie terughoudend moet zijn bij het selecteren. Het kan zelfs zo zijn dat publicatie van sommige brieven of passages daaruit het gewenste beeld van de scribent, Noordmans in dit geval, verstoort en daarom achterwege gelaten wordt. Ook Noordmans was geen heilige, hetgeen blijkt uit sommige brieven. Daarnaast kan het zo zijn dat een bepaalde brief (bijvoorbeeld van een oud-catechisant, niet zijnde een theoloog) in de ogen van deze of gene weliswaar ‘van gering belang’ is voor het verstaan van het denken van Noordmans, terwijl een andere lezer, zoals ikzelf, daar heel anders over denkt.’
Betekenis
De brieven in Het leven heeft veel meegebracht zijn systematisch-theologisch niet van heel grote betekenis, aldus Boele. Daar heeft hij gelijk in. Het belang van heel wat brieven is in feite te verwaarlozen, het gaat om kattenbelletjes. Maar er zitten ook pareltjes tussen. De brieven geven samen een goede indruk van de manier waarop Noordmans en zijn vrouw met de zelfdoding van hun oudste zoon omgingen, laten zien in welke omstandigheden het gezin Noordmans ten tijde van de Tweede Wereldoorlog verkeerde, maken duidelijk welke plaats Noordmans in het leven van (oud)gemeenteleden innam, bieden context bij lezingen en artikelen, geven een mooi beeld van de wijze waarop Noordmans zijn emeritaat heeft ingevuld, enzovoort. Wat dat laatste betreft: wie had gedacht dat hij wel naar de film ging?
Ik heb mij al lezend geen voyeur gevoeld
De brieven zijn naar perioden in het leven van Noordmans ingedeeld. Elke rubriek begint met een historische inleiding, overige informatie is in noten te vinden.
Voyeurisme
Ik heb mij al lezend geen voyeur gevoeld. Anders gezegd: er is naar mijn mening niets onthuld wat het daglicht niet kan verdragen. In dit verband citeer ik een passage uit een brief van prof.dr. K.H. Miskotte aan mevr. Noordmans over een stuk van Noordmans’ vriend ds. R. Dijkstra in In de Waagschaal, getiteld ‘Noordmans als persoonlijkheid’, dat kort na zijn overlijden verscheen. Miskotte was toen hoofdredacteur van het tijdschrift. Hij put zich uit in verontschuldigingen voor de bijdrage van Dijkstra:
‘Ik schaam mij voor de opname door de redactie van al deze verborgenheden, waar niemand iets mee te maken heeft. Ik wist niet, dat het stuk was uitgekomen en de secretaris heeft het mij niet ter beoordeling gezonden. Dat u dit moet overkomen! D. was in z’n schrijven van ouderdoms-ontroerdheid blijkbaar het besef kwijt, hoe afkerig onze vereerde meester was van alle snuffelen en frunniken in het particuliere leven (…)’
Persoonlijkheid
Noordmans als persoonlijkheid…! Ik moest denken aan ‘De dolende ridder’, een meditatie van Noordmans over Abram (Genesis 12:1). Noordmans schrijft daarin dat we van Abram eigenlijk geen levensgeschiedenis kunnen lezen, het is een verhaal van zijn geloof. ‘Als levensgeschiedenis kunt ge er met een kogel doorheen schieten. (…) Daarom kan men geen gesneden beeld van hem maken, bijna evenmin als van God (Exodus 20:4).’ Als biograaf van Noordmans – in 1999 publiceerde ik mijn proefschrift Noordmans als kerkvader. Bijdrage tot de biografie van een kerkvader – vond ik Noordmans als persoon nogal ‘ongrijpbaar’, ik kon geen gesneden beeld van hem maken. De vraag is of dat moet kunnen. Maar ik ben wel blij dat Boele mij met zijn boek meer zicht gegeven heeft op wie Noordmans, die mijn leven al zo lang vergezelt, als mens en als gelovige was. Verrijkend!
Jan Dirk Wassenaar is predikant en publicist
Kees Boele, Het leven heeft veel meegebracht. Nieuw ontdekte correspondentie van Oepke Noordmans. Uitgeverij: Utrecht: KokBoekencentrum Uitgevers, 2024. 208 pp. €22,99. ISBN 9789043540919