Holy plot. Storytelling in de Bijbel

In Holy plot reiken Henk Stoorvogel en Bart van Nes een methode aan om de oude bijbelverhalen op een nieuwe manier te lezen. Ze hebben het gedachtegoed van literatuurwetenschappers op het gebied van de interpretatie van bijbelverhalen gecomprimeerd tot een eenvoudig model dat het lezen van bijbelverhalen aantrekkelijk maakt. Het geheim dat tot nu toe alleen toegankelijk was voor theologen, wordt zo toegankelijk voor een breed publiek.

In het vinden van de schat van betekenis in Bijbelverhalen draait het om zes sleutels, schrijven Stoorvogel en Van Nes. Lees hieronder een fragment van Holy plot over de eerste sleutel: woordgebruik.

Sleutel 1: woordgebruik

Je kent het vast wel: je leest het Bijbelverhaal voor de eerste keer. Het lijkt een aardig verhaal. Maar je wilt graag doordringen tot de diepere betekenis van de tekst. Waar moet je beginnen?

Stap één is altijd het zorgvuldig kijken naar de woorden die gebruikt worden in de tekst. Zo simpel kan het zijn. Je begint op het kleinste niveau, dat van de woorden. Want daar is namelijk iets mee. Elk Bijbelverhaal verbergt een klein geheim: in de tekst bevindt zich een woord dat opvallend vaak wordt herhaald. We noemen dit een ‘leidend woord’. De filosoof Martin Buber was de eerste die het gebruik van leidende woorden (of: Leitwörte, in het Duits) overtuigend aantoonde. Hij schreef:

In dit hoofdstuk bespreken we vier manieren waarop leidende woorden betekenis geven aan Bijbelverhalen. De vier belangrijkste technieken zijn:

· leidende woorden
· contrasterende woorden
· het herhalen van leidende woorden over meerdere hoofdstukken
· leidende woorden om het karakter van de hoofdrolspelers te duiden.

We zullen de technieken hieronder uitleggen, daarna volgen voorbeelden om te laten zien hoe ze in de praktijk werken en per techniek vind je oefeningen om zelf gevoel te krijgen bij de technieken.

Leidende woorden

Leidende woorden begeleiden de lezer. Zij helpen de lezer om de betekenis van het verhaal te ontdekken en verbindingen te leggen waar de schrijver dat wil. Leidende woorden zijn geen specifiek Bijbels verschijnsel. Het is een breed literair toegepaste techniek, die ook veel voorkomt in de Bijbel. Alleen al in de Thora, de eerste vijf boeken van de Bijbel, vinden we honderden leidende woorden in de verschillende verhalen.

Elk Bijbelverhaal verbergt een klein geheim

Leidende woorden worden niet alleen in het Oude Testament gebruikt, maar ook in de verhalen van de evangeliën en Handelingen.

Om leidende woorden op het spoor te komen is het belangrijk om te letten op de volgende zaken. Allereerst: hoe vaak komt een bepaald woord voor? Elke herhaling van woorden kan een signaal zijn dat het om een leidend woord gaat. Echter, niet ieder woord dat vaker voorkomt is een leidend woord. Belangrijk is om te kijken hoe vaak het woord voorkomt in het verhaal zelf, én of het een vaak voorkomend woord is in de Bijbel als geheel. Is een woord zeldzaam in de Bijbel, en komt het enkele keren voor in één verhaal? Dan is de kans groot dat het tóch om een leidend woord gaat. Komt een woord vaker voor in één verhaal, maar wordt het in de Bijbel heel vaak gebruikt? Misschien is het dan geen leidend woord.

Ten tweede, naast frequentie is het van belang om te bepalen of een woord opvalt. Zou je het woord op deze plek in de tekst verwachten, of is er iets opvallends aan het woordgebruik?

Ten derde is van belang om vast te stellen of het woord speciale betekenis heeft voor het verhaal. Proef je dat de schrijver iets met dit woord ‘aan het doen’ is?

Klinkt ingewikkeld? Het begint eigenlijk heel simpel: om tot de kern van de betekenis van Bijbelverhalen door te dringen beginnen we met het tellen van woorden.

Hoge dichtheid

Neem nu het verhaal van Kaïn en Abel (Gen. 4:1-16). Het woord ‘broer’ wordt zeven keer gebruikt. Dat is veel, maar niet per se opvallend. Het woord ‘broer’ wordt in de Bijbel namelijk heel veel gebruikt. Het woord ‘broer’ noteren we niet meteen als een leidend woord in het verhaal. Tot we constateren dat het woord zes van de zeven keer in slechts vier verzen wordt gebruikt (vers 8-11), waardoor er een opvallend hoge dichtheid van het woord ‘broer’ ontstaat in het hart van het verhaal.

Door het woord ‘broer’ als leidend woord te gebruiken maakt de schrijver ons duidelijk dat het in dit verhaal niet zomaar gaat om moord, maar om broedermoord. Het thema van de spanning tussen broers is een belangrijk thema in de Bijbel (denk bijvoorbeeld aan Jozef en zijn broers, David en zijn broers, Jezus en zijn broers). Het eerste verhaal van twee broers resulteert in broedermoord. Zo diep kunnen breuken in familiebanden blijkbaar doorwerken.

Opvallen

In hetzelfde verhaal wordt twee keer de term ‘doler en dwaler’ gebruikt. De eerste keer door God, in vers 12: Dolend en dwalend zul je over de aarde gaan. Dezelfde woorden worden daarna herhaald door Kaïn: Als ik dan dolend en dwalend over de aarde moet gaan. Twee keer is niet vaak. Toch is de herhaling van deze woorden wel opvallend. Het zijn zeldzame termen in de Bijbel én ze worden herhaald in dit ene verhaal. De schrijver is iets aan het doen met wat hij zegt. Kaïn, de man van macht, is een verloren ziel, dolend en dwalend over de aarde. Nooit meer zal hij rust vinden, altijd zal er iets knagen aan zijn hart. Zelfs het bouwen van een stad zal hem niet de veiligheid brengen die hij zoekt.

Het eerste verhaal van twee broers resulteert in broedermoord

Een leidend woord valt dus op. Het wordt opvallend vaak in één verhaal, of serie verhalen gebruikt. Of het is een woord dat opvalt omdat het vaker voorkomt en verder nauwelijks in de Bijbel voorkomt.