‘Inclusief populisme’

Een nieuwe benadering van theologie en gemeenschap

‘Inclusief populisme’ lijkt een tegenstrijdige term te zijn. Toch is het een benadering die in het Centre for Theology and Community in Londen, onder leiding van Fr. Angus Ritchie, veel vrucht draagt. De kern van dit concept is dat burgers niet alleen maar passieve deelnemers zijn in de door het evangelie geïnspireerde omvorming van gemeenschappen, maar actoren zijn in diezelfde transformatie.

In deze bijdrage zet ik dit concept uiteen, laat zien hoe het werkt en sluit af met gedachten over de manier waarop dit bijbels gegrond is en tegelijkertijd een nieuwe blik op de Bijbel mogelijk maakt. Ik baseer me daarbij in het eerste en derde deel vooral op het boek Inclusive Populism van Ritchie uit 2019₁ en zijn Micah Lecture uit hetzelfde jaar, waarin hij verkent hoe Jezus de armen in staat stelt het evangelie gestalte te geven.

In het middendeel reflecteer ik op mijn eigen ervaring als iemand die dit ‘inclusieve populisme’ leefde samen met een groep mensen die anders gemarginaliseerd geweest zouden zijn. Ik concludeer daarbij dat het juist de inzichten van de armsten zijn, ook wat betreft de interpretatie van de Bijbel, die ons in staat stellen om als kerk werkelijk op een goede manier te handelen.

Een inclusief populisme

In zijn boek stelt Ritchie dat het populisme dat in de media besproken wordt, of het nu links of rechts (vooral extreemrechts) is, een vals populisme is. Populisme suggereert dat het de stem en de belangen van de armsten vertegenwoordigt, maar eigenlijk is het zo dat populisten meestal maar doen alsof. Eigenlijk vertegenwoordigt populisme vooral de stem van de rijken en de machtigen. Dit komt met name op de volgende manieren tot uiting.

• Ten eerste worden de belangen van de rijken behartigd en bevorderd door populisme. Zoals Ritchie in zijn Micah Lecture zei: ‘… for all that fake populism harnesses the anger of a mass of citizens who feel disenfranchised and disempowered, it does not redistribute either wealth or power in their direction.’
• Ten tweede, populisme gebruikt zondebokken om doelen te bereiken. Dit is één van de meest gevaarlijke kanten ervan. Vals populisme gebruikt de woede van mensen die zich terecht tekortgedaan voelen en die economisch wankel staan, maar doet niets om deze problemen bij de wortel aan te pakken. In plaats daarvan worden er zondebokken (migranten, etnische minderheden, moslims, etc.) aangewezen om de (terechte) woede over achterstelling op te richten, wat de belangen van de rijken en de machtigen weer dient.
• Ten derde blijven degenen die arm en uitgesloten van economische macht zijn net zo arm en machteloos als altijd en worden ze ook nog eens passief gemaakt. De massa wordt gevormd door groepen die de machtige en dominante leider volgen die voor hen wel hun interesses en belangen bepaalt en behartigt.

Kortom, het grote probleem bij populisme vanuit het (extreem-)linkse spectrum is dat het bijzonder weinig empathie heeft met de eigenlijke ervaringen van mensen in populistische bewegingen. Deze vorm van populisme rekent feitelijk af met de mensen die voor de Brexit stemden of die geen vluchtelingen willen opnemen, in plaats van het gesprek te zoeken, relaties op te bouwen en zo op een constructieve manier aan een goed leven voor iedereen te werken.

In plaats van zulk ‘vals populisme’, zoals het bijvoorbeeld door Donald Trump of Nigel Farage vertegenwoordigd wordt, staat Ritchie een meer authentiek en inclusief populisme voor. Dit houdt in: werken aan een goed leven voor iedereen, waarbij de armsten centraal staan. In zijn Micah Lecture werkte hij daarvoor de manieren uit waarop Jezus’ optreden bijdroeg aan het bevorderen van de agency en het hoorbaar worden van de stem van de armste en meest gemarginaliseerde mensen in een maatschappij. Hij noemt drie aspecten en plaatst die tegenover de genoemde aspecten van vals populisme.

• Ten eerste, Jezus werkte altijd onder de armen. Met hen bracht hij de meeste tijd door. Hij was deze mensen toegewijd, luisterde naar hen en liet hen hun mogelijkheden zien om de wereld te veranderen en vorm te geven aan het Koninkrijk. Waar vals populisme alleen maar dóet alsof het de belangen van de armsten behartigt, is dit bij Jezus wérkelijk het geval.
• Ten tweede, Jezus’ manier van optreden was een vorm van politiek, het zette aan tot actie en was in de kern tegelijkertijd vreedzaam. Jezus was zeker niet bang om uit te dagen, maar deed dit op een zorgvuldige en beheerste manier. Zelfs het omverwerpen van de tafels van de geldwisselaars in de tempel, een symbolische, profetische handeling, kan zo gezien worden. Dus waar vals populisme de woede van de armsten gebruikt, maar niets doet om de oorzaken ervan aan te pakken en soms ook gewelddadig is, is Jezus’ manier van doen zowel in het belang van de armsten én zet hen aan tot (vreedzame!) actie.
• Ten slotte, Jezus richt een gemeenschap in van mensen met macht en kracht. Jezus heeft geen interesse in mensen die op een individualistische manier handelen. In plaats daarvan bouwt hij een ‘instituut’ op waarin mensen met elkaar verbonden zijn: de Kerk, het instrument waarmee Christus’ boodschap doorgegeven en de vormgeving van Gods Koninkrijk in de wereld bevorderd wordt. Waar vals populisme een menigte vormt die een leider slechts volgt, leidt Jezus leerlingen en leiders op en schept structuren die mensen in staat stellen om zelf te leren en zichzelf te ontwikkelen.

Wijkproject ‘Open Table’

Nu ik het conceptuele kader van inclusief populisme uiteengezet heb en heb laten zien hoe het verband houdt met het ook politieke optreden van Jezus, ga ik in op mijn eigen ervaringen met dit model in de context van een parochie in Oost-Londen, St. George in the East. Dit werpt ook licht op de omgang met de Bijbel.

Het project ‘The Open Table’ is een project ván en niet alleen vóór arme mensen. De mensen die erbij zijn betrokken, zijn niet de ontvangers van kerkelijke liefdadigheid, maar zijn zelf werkers in de wijngaard. Veel van deze mensen zijn zelf dakloos of hebben ervaring met dakloos zijn. Samen dragen ze nu de verantwoordelijkheid om het grote probleem van dakloosheid aan te pakken.

Dit gebeurt door het aanbieden van maaltijden, maar het ‘Open Table’-team deelt ook vriendschap, bidt voor wie op straat leeft, en legt relaties die eraan meewerken dat mensen ook op zondag naar de kerk komen voor een ontbijt, een douche en, soms ook, een zondagse dienst.

De groep zelf is gevormd rondom gebed en een gebedsleven. Een van de dingen die de leden samen doen heet ‘Worship Table – a Pentecostal Eucharist,’ waarbij het team bijeenkomt voor een maaltijd en bijbelstudie rondom de altaartafel, voorafgaand aan de viering. De ruimte die zo ontstaat, is ontzettend belangrijk omdat het de groep laat zien dat zij de mensen zijn die God gebruikt om zijn missie in de wereld uit te voeren. Zij zijn degenen die door God gesterkt worden voor deze dienst.

Deze bijeenkomst bestaat vrijwel helemaal uit arme en gemarginaliseerde mensen; zij zijn in het middelpunt van de vierende gemeenschap, niet aan de rand. Waar ze in andersoortige bijeenkomsten, met meer sterke, zelfbewuste mensen, hun mond zouden houden, vinden ze hier hun stem. Dit verandert niet alleen opvattingen over wie er wat bij te dragen zou kunnen hebben in een viering, maar ook het zelfvertrouwen.

Het lezen van de Bijbel is een integraal onderdeel van deze manier van vieren en het vorm geven van het evangelie in de wereld en draagt bij aan de dynamiek in de groep. De deelnemers groeien namelijk in zelfvertrouwen als leiders in de missie onder de daklozen in de wijk en dat beïnvloedt hun manier om de Bijbel te lezen.

Hun ervaringen in de wijk vormen hun inzicht in de Bijbel – en omgekeerd. Dit betekent ook dat ze zich nu voor kunnen stellen hoe ook de onderliggende oorzaken van dakloosheid aangepakt kunnen worden, zoals gebrek aan veilige onderkomens, problemen met de geestelijke gezondheid en werkeloosheid. Deze mensen geloven nu dat ze een rol van belang kunnen spelen in het veranderen van hun wijk – en het is precies de interactie tussen eredienst, bijbelstudie, gebed en handelend optreden in de wereld dat hun het vertrouwen gegeven heeft om dit te doen. Zo zijn ze bijvoorbeeld betrokken geweest bij een campagne om land voor de bouw van huizen veilig te stellen, het organiseren van een regelmatig ontbijt voor daklozen, en een project om tijdelijke huisvesting in containers te regelen als tussenfase naar een vast onderkomen.

Het team dat samenkomt om deze missie uit te voeren bestaat dus niet uit mensen die je onmiddellijk zou associëren met het leiden van Gods kerk anno nu. Tegelijkertijd past het wel goed bij Jezus’ insteek bij het vormen van een kerk waarin de armen geen last maar een geschenk zijn. Zij zijn de kerk en niet een project van de kerk en daarom is het van groot belang om aandacht te hebben voor hoe zij zelf met God omgaan en God ervaren in de omgang met de Schrift, in gebed en eredienst.

Hoe het hun in staat stelt om te groeien in zelfvertrouwen en als leerlingen die hun door God ingegeven opvattingen over de zorg aan daklozen ook gestalte kunnen geven. Hun weerbaarheid, hoop en toewijding is heel bijzonder en draagt vruchten die anders nooit gegroeid zouden zijn. In plaats van actieve ontvangers van kerkelijke liefdadigheid zijn zij op weg om een katalysator te worden die de kerk oproept om haar missie op een manier vorm te geven die in het voetspoor van Jezus past.

Het verschil met vals populisme kan niet groter zijn: authentiek, inclusief populisme geeft de armen een eigen stem en stelt hen in staat om te handelen, terwijl vals populisme hen uitlevert aan de belangen van de elite. De ‘politiek van Jezus’, de kerk en het Koninkrijk, bieden voor dit eerste een model en inspiratie.

De Bijbel en inclusief populisme

Ik sluit af met een aantal inzichten die we in Oost-Londen hebben opgedaan met betrekking tot bijbelstudie en interpretatie van de Bijbel. Daarbij is het van belang dat we uitgaan van de armen. Om die reden zijn we ook gedwongen om goed na te denken over hoe we samenkomen rondom de Schrift en hoe iedereen iets kan inbrengen. Op die manier kan de achtergrond van iedere deelnemer bijdragen tot, als het ware, de openbaring van inzichten die anders verborgen zouden blijven. Ook de verschillende invalshoeken spelen een rol. Sommigen zijn meer vertrouwd met een intellectuele benadering, terwijl anderen meer intuïtief of ‘vanuit de onderbuik’ reageren op een tekst. Al deze verschillende benaderingen hebben elk een eigen waarde en samen leiden ze tot een grotere rijkdom van interpretatie.

Ook Jezus’ manier van onderricht was niet intellectueel en op een vorm van academische uitleg gericht. Zijn gelijkenissen waren uitdagend, lieten mensen een stap verder kijken en denken, ze spraken de verbeelding en de intuïtie aan. Deze manier van bijbellezen heeft, als ze serieus genomen wordt, ook gevolgen. Het leidt namelijk tot actie, juist vanwege het verband dat voortdurend gelegd wordt tussen ervaringen in de wereld en de Schrift. Dat hoort bij deze manier van omgaan met de Schrift en het past bij deze manier van leerling-zijn en van groeien als leerling van Jezus.

Het serieus nemen van allen, en vooral van de armsten, door gezamenlijke bijbelstudie en actie is werk dat veel geduld vraagt, en dat, vanuit een werelds perspectief bekeken, tamelijk langzaam en inefficiënt is. Onze ervaring is echter dat juist deze manier van doen leidt tot een authentieke vorm van populisme die tegelijkertijd diep christelijk is én die mensen in staat stelt om te handelen en de maatschappij te veranderen. Het leidt dus tot politiek en tot een kerk die politiek is op de manier en in de voetsporen van Jezus.

Vertaling uit het Engels: Peter-Ben Smit

Noten

[1] Angus Ritchie, Inclusive Populism. Creating Citizens in the Global Age, University of Notre Dame Press, 2019.

[2] Liverpool.anglican.org/The-2019-Micah-Lecture > Populism-and-the-Politics-of-Jesus.