Interview met … Stephan van Erp

Stephan van Erp is kenner van de katholieke theologie van de twintigste en eenentwintigste eeuw, in het bijzonder de theologie van Edward Schillebeeckx en zijn tijdgenoten Karl Rahner en Hans Urs von Balthasar, en van hedendaagse theologen als Rowan Williams en William Cavanaugh. Hij schreef de inleiding van het boek God de levende, wij mochten hem hierover interviewen.

Wat was voor u de aanleiding tot het schrijven van God, de levende?

God de levende is een verzameling van teksten van Edward Schillebeeckx (1914-2009), de Vlaamse theoloog en dominicaan die het grootste deel van zijn leven in Nederland woonde en werkte. De teksten zijn uit de jaren zestig, tachtig en negentig en bestrijken een groot deel van zijn theologische carrière. Het gemeenschappelijke thema van de teksten is de wijze waarop men in kerk en theologie omgaat met een seculiere cultuur. Schillebeeckx reageerde in een vroeg stadium – al vanaf de jaren vijftig – op seculariseringsprocessen. Hij was er niet bezorgd over, maar zag er juist een kans in voor de kerken om hun boodschap op een nieuwe manier te verkondigen. Er is volgens hem een belangrijke overeenkomst tussen het christelijk geloof en de seculiere cultuur: in beide gaat het om menszijn en menswording. Volgens hem gaat het geloof over wat goed is voor de wereld en de mensen die haar bewonen. Daarom wordt volgens hem het christendom niet bedreigd door het seculier humanisme en zijn er nieuwe kansen voor dialoog en verkondiging. De denkkracht van Schillebeeckx blijft actueel voor een tijd, waarin mensen enkel nog hun eigen mening ventileren via de sociale media.

In het eerste deel van het boek valt de term ‘nieuwe theologie’. Op welke manier geeft Schillebeeckx dit begrip inhoud?

Die term ’nieuwe theologie’ was in Schillebeeckx’ tijd een geuzennaam voor een nieuwe generatie theologen, waaronder beroemde dominicanen als Yves Congar en Marie-Dominique Chenu. Zij brachten een uitgedoofde theologie weer tot leven door enerzijds terug te gaan naar de bronnen van de vroege kerk en anderzijds door de theologie in verband te brengen met de existentiële vragen van de tijd. Zij hadden een belangrijke stem op het Tweede Vaticaans Concilie. Schillebeeckx was door deze mensen opgeleid en beïnvloed, maar heeft op zijn beurt de theologie daarna ook weer vernieuwd. Hij was nooit tevreden met stilstand en bleef daarom de theologie ook na het concilie uitdagen.

Een van de essays heeft als thema de relatie tussen godsdienst en geweld. Nog heel actueel. Hoe schrijft Schillebeeckx hierover?

Schillebeeckx zegt dat religieus geweld een uitgangspunt voor het huidige theologiseren moet zijn. Overal waar men pretendeert een beroep te doen op transcendentie en in naam van God gewelddadig te mogen handelen, moet de theologie in verzet komen. Religieus geweld is volgens hem het tegengestelde van wat religie is. Religies komen tot stand in situaties waar er altijd ook anderen zijn met een andere religieuze overtuiging. Daar is dialoog nodig. Dialoog hoort noodzakelijk bij de veranderingsprocessen die religies doormaken, want in dialoog met anderen zoekt men naar de waarheid van de eigen religie. Volgens Schillebeeckx zijn dus het vasthouden aan de eigen waarheid en het in dialoog treden met andere religieuze overtuigingen noodzakelijke elementen om religieus geweld te bestrijden.

Wat spreekt u het meeste aan in het denken van Schillebeeckx?

Schillebeeckx heeft de theologie bij de tijd gebracht zonder ooit de universele claims van het christelijk geloof op te geven. Hij gaat in dialoog met ongelovigen en andersgelovigen zonder de waarheid van zijn eigen geloof te relativeren. Hij denkt en spreekt vanuit zijn betrokkenheid bij de kerk en bij zijn eigen orde der dominicanen. Daarom is hij voor onze kerk zo belangrijk. Hij stond volop in de kerk, maar voelde zich daar vrij om kritisch te zijn. Hij deed dat op basis van argumenten en met veel respect voor de traditie. 

God de levende

Edward Schillebeeckx was wereldwijd een van de invloedrijkste theologen van de twintigste eeuw. Zijn analyse van de blijvende betekenis van het christelijk geloof in een seculiere tijd is hoogst actueel. ‘God de levende’ bevat drie teksten over geloof, cultuur en politiek, waarvan er een nog niet eerder in het Nederlands verscheen. De teksten van Schillebeeckx worden ingeleid door Stephan van Erp, professor fundamentele theologie aan de KU Leuven. Eerder verschenen in de serie Theologische Klassiekers de titels ‘Bijbels ABC’ van K.H. Miskotte en ‘Orthodoxie’ van G.K. Chesterton.