Jakobs zegen – door Marilynne Robinson

Het boek Genesis is niet alleen schitterende literatuur, maar bevat ook een rijkdom aan ideeën. Marilynne Robinson helpt ons om de diepgang van het eerste boek van de Bijbel in te zien. Het biedt niet alleen schoonheid, maar ook hoop: de standvastigheid en welwillendheid van Gods blijvend geloof en ingrijpen in de schepping.

Lees hieronder een fragment uit Genesis, waarin Robinson ons meeneemt in het verhaal van Jakob, zijn worsteling met God en de zegen die hij krijgt:

Mysterieuze passage

Jakob stuurt drommen dieren vooruit – ‘dertig zogende kamelen met hun veulens’ – kostbare geschenken waarmee hij Ezau hoopt te paaien. Daarna, zo denkt hij, ‘zal ik hem onder ogen komen. Misschien zal hij mij ter wille zijn’. Hij heeft niet de illusie dat hij het met deze cadeaus kan goedmaken, dat hij de zaken in evenwicht kan brengen. Hij gebruikt simpelweg wat hij heeft, geeft wat hij kan, alsof hij een enorme schuld vereffent. Jakob brengt al zijn vrouwen en slavinnen en hun kinderen en al zijn bezittingen naar de overkant van de rivier Jabbok. En ‘Jakob bleef alleen achter, en een Man worstelde met hem, totdat de dageraad aanbrak’.

Los van de interpretatie is de worsteling een prachtig beeld van eenzame angst

Dit is een van de bekendste en meest mysterieuze passages in de Schrift. Er wordt vaak gedacht dat het hier om een engel gaat, maar het Hebreeuwse woord is niet engel, maar gewoon man. De samenstellers gingen er klaarblijkelijk vanuit dat het een oud verhaal was, want ze wendden het aan om een gebruik te verklaren dat de Israëlieten ‘tot op deze dag’ in acht namen. Los van de interpretatie is de worsteling een prachtig beeld van eenzame angst, volstrekte radeloosheid en sterke vastberadenheid. Dat deze ‘man’ in de loop van de tijd geen engel is geworden in de tekst, getuigt naar mijn mening van de eerbied waarmee oude bronnen werden gebruikt.

Verrassende wending

Nogmaals, Jakobs kracht is zijn volharding. ‘En toen de Man zag dat Hij hem niet kon overwinnen, raakte Hij zijn heupgewricht aan, zodat het heupgewricht van Jakob ontwricht raakte toen Hij met hem worstelde.’ Jakob is geblesseerd, maar hij vecht door. De man zei: ‘Laat Mij gaan, want de dageraad is aangebroken.’ Maar Jakob zei: ‘Ik zal U niet laten gaan, tenzij U mij zegent.’ Dit is een mooie en verrassende wending in het verhaal. Jakob heeft gewonnen in de zin dat de man niet aan zijn greep kan ontsnappen.

De naam Jakob heeft volgens de tekst een venijnige betekenis

Jakob bepaalt de voorwaarden waaronder er een eind komt aan de worsteling. Maar hij vraagt zijn tegenstander om een zegen, niet om hulp of redding of macht. Weliswaar zou het woord ‘zegen’ dat alles kunnen omvatten, maar hier heeft het een speciale context. Gezegend worden – het is Jakobs oudste verlangen, dat wellicht krachtig genoeg is geweest om hem af te brengen van het pad van grote rechtvaardigheid dat hem anders zou hebben getypeerd, en dat vele beproevingen heeft doorstaan. Het zou zijn misleiding van Izak een motief kunnen geven dat dieper gaat dan zijn medeplichtigheid aan het plan van zijn moeder. Op dit narratieve moment is de zegen die hij van Ezau heeft gestolen in het geding, tezamen met de vele worstelingen die die zegen Jakob heeft gekost en nog zal kosten.

Veranderende namen

‘En Hij [de man] zei tegen hem: Wat is uw naam? En hij antwoordde: Jakob. Toen zei Hij: Uw naam zal voortaan niet meer Jakob luiden, maar Israël, want u hebt met God en met mensen gestreden, en hebt overwonnen.’ Het kan volksetymologie zijn, maar het is in ieder geval ook de traditionele interpretatie van dit verhaal en van het grotere narratief over Jakob. Toen Abram en Sarai de dragers van het verbond werden, veranderde de Heer hun namen in Abraham en Sara.

De op handen zijnde opkomst van het Israëlitische volk vanuit het huishouden van Jakob zou natuurlijk al genoeg reden zijn om Jakob daarvan de naamgever te maken. Daarnaast heeft de naam Jakob volgens de tekst een venijnige betekenis, de suggestie van een karakter en een lot dat hij in de praktijk heeft gebracht – weliswaar in slechts twee situaties, maar beide van groot belang. Telkens wanneer hij zijn naam uitspreekt, zou dat in zijn eigen oren als een bekentenis of een waarschuwing kunnen klinken. De nieuwe naam zou deze last van hem afnemen.

Heldhaftig of goddeloos?

Als het theologisch mogelijk is om te zeggen dat Jakob werkelijk Gods plan heeft doorkruist door Ezau te beroven van het eerstgeboorterecht en de zegen of, waarschijnlijker, dat hij Gods wil vervulde door zich die toe te eigenen – ofschoon zonder kennelijke aandacht voor die wil en door middel van bedrog – wat leidde tot armoede en verbanning en de ontwrichting van zijn ouderlijk gezin, dan herdefinieert de naam Israël dit alles als een heldhaftige en triomfantelijke worsteling. Als Jakob bij de rivier Jabbok de naam Israël voor zichzelf had opgeëist, dan zou dat getuigen van kolossale, goddeloze grootspraak.

Jakob bepaalt de voorwaarden waaronder er een eind komt aan de worsteling

In plaats daarvan wordt de naam hem gegeven, wat de naam als het ware tot een zegen maakt, precies op het goede moment, namelijk om zijn ontmoeting met Ezau te verlichten. Maar zijn angst en zorgen, en misschien zijn schaamte, lijken niet minder geworden. Jakob/Israël vraagt de man hoe Hij heet. De man ontwijkt de vraag en zegent hem. Jakob noemt de plaats Pniël, ‘want, zei hij, ik heb God gezien van aangezicht tot aangezicht, en mijn leven is gered’. Net als bij Hagar die God zag in de woestijn, is het onderscheid tussen God en de engel vaag. Ook hier is sprake van de gedaante van een man die door Jakob en de tekst als God wordt beschouwd. Dat deze identiteiten zo in elkaar kunnen overvloeien, is op zich een belangrijk gegeven.