Basis

Jona – niet te filmen!

Twee mensen, naast elkaar op de bank zittend, kijken naar een spannende, ja zelfs bloedstollende film op televisie. Op een zeer dramatisch moment barst een van de twee in tranen uit. Het werd hem of haar even te veel. Op dat moment troost de ander: ach joh, het is maar een film!

Dat is natuurlijk zo, ware het niet dat het verschijnsel film altijd de suggestie van werkelijkheid op heeft willen wekken. We zien wat we zien en daarom moet dat wat we zien wel waar zijn. Met dat gegeven is en wordt er eindeloos gespeeld. Zo dat je zelfs ook in dit verband zou kunnen zeggen: hier is de verbeelding aan de macht. Ook evangeliserend.

Naarmate de filmtechniek vorderde, bleek het mogelijk om ook het onmogelijke in beeld te brengen. Denk bijvoorbeeld aan de filmklassieker ‘The ten commandments’ van Cecil B. DeMille (1956). Dat wat we zien, zo is de gedachte, dat moet wel waar zijn (anders zouden we het niet kunnen zien) en in deze film bereikt dat zijn hoogtepunt bij de verbeelding ding van de uittocht. We zien letterlijk muren van water gescheiden worden. Hiervoor kreeg John P. Fulton zelfs een Oscar voor zijn speciale effecten. Aan de techniek van die speciale effecten kwam door de jaren heen, tot op de dag van vandaag geen eind. Wel groeide het besef dat het gebruik van een speciaal effect niet hetzelfde is als het in beeld brengen van de werkelijkheid. Vandaar de veelgehoorde uitspraak: het is maar een film. Maar uiteindelijk willen we toch weten wat waar is. En ook op die wens is ingespeeld. Voordat een film zich daadwerkelijk ontrolt krijgen we vaak te lezen: gebaseerd op ware gebeurtenissen – en zo werd er een onderscheid gemaakt tussen fictie en werkelijkheid. Los van de vraag of dat onderscheid, als je er goed over nadenkt, wel houdbaar is, blijken de nieuwste technieken het onderscheid alleen al visueel onmogelijk te maken

Nog niet zo lang geleden kwam het verschijnsel ‘deep fake’ in het nieuws, al bestaat de term al sinds 2017. Het gaat hier om een techniek voor het samenstellen van menselijke beelden op basis van kunstmatige intelligentie. Zo kunnen bijvoorbeeld bekende personen opduiken in pornografische films, waarmee ze in werkelijkheid niets van doen hadden. Daarmee is deze techniek uitermate geschikt om nepnieuws en misleidende hoaxen te maken met als gevolg dat we wel willen weten wat waar is, maar dat we het niet meer kunnen weten.

Ik dwaal af, want ik moet naar Jona toe. Afgezien van wat kleinere producties is er voor zover ik weet geen grootse film van het boekje Jona gemaakt. Al had dat met alle voorhanden zijnde technieken gemakkelijk gekund, tot in de ingewanden van de grote vis toe. Als zo’n grote film echter wel gemaakt was, dan had dat aan het boekje zelf niets toegevoegd. Sterker nog, het had er eerder iets aan afgedaan. Een film gebaseerd op een bestaande tekst is immers, dat kan niet anders, altijd ook een reductie van die tekst. Een goed voorbeeld daarvan is de verfilming van Umberto Eco’s ‘De naam van de roos’. Terwijl het boek (1980) verschillende ‘lagen’ kent (sommigen zeggen dat Eco in dit ene boek wel tien boeken heeft geschreven) is zijn werk in de verfilming van 1986 gereduceerd tot een krimi: wie is verantwoordelijk voor de moorden in het verhaal? Daarmee doe je de gelaagdheid van het boek geen recht. Datzelfde gevaar, of diezelfde tekortkoming zou zich ook bij een denkbeeldige verfilming van het boekje Jona voordoen. De regisseur moet immers kiezen voor een ‘spotlight’ en daar doen zich verschillende mogelijkheden voor. Gaat het allereerst om Jona, of eerder over zijn God, over de Ninevieten? En als het om Jona gaat, zien we dan een lafaard, een hedonist of een opportunist, om maar wat te noemen… Iedere keuze is een reductie en alleen al daarom is Jona niet zo te filmen dat het boekje zelf overbodig wordt. Een goede film moet ‘parabelen’ en wat ik daarmee bedoel, leg ik uit in het volgende nummer van Schrift.