Kanttekeningen bij de boeken in de boekenkast

We blikken terug op drie jaar de Theologencolumn. Deze week reageert Matthijs Schuurman op Maaike Harmsens ‘Cancel Culture in de boekenkast‘.

„Het lijkt me niet goed om te cancellen, maar onbevangen lezen kan ook niet meer.”

Matthijs Schuurman

Het was een grote schok in de theologische wereld toen het seksueel misbruik van John Howard Yoder bekend werd. Yoder was een toonaangevende ethicus. Zijn boek The Politics of Jesus werd door Christianity Today gezien als een van de 5 meest invloedrijke theologische publicaties van de 20e eeuw. In dat boek stelde Yoder dat Jezus geweldloos was en dat een christen te allen tijde pacifist hoort te zijn.

In de kring rondom Yoder was het al een tijd bekend dat hij van dit misbruik beschuldigd werd. Er gebeurde echter niets. De zaak kreeg meer bekendheid toen slachtoffers in 1992 bij een conferentie waar Yoder sprak, protesteerden tegen zijn optreden. Omdat een lokale krant berichtte over degenen die protesteerden, werd zijn zaak door de denominatie waartoe hij behoorde, onderzocht. Gedurende dit onderzoek moest Yoder terugtreden.

Na 4 jaar kreeg Yoder te horen dat hij weer aan de slag mocht, omdat de kerk zijn onderwijs nodig had. In de tussentijd had Yoder een verweer geschreven, waarin hij aangaf slachtoffer te zijn van een samenzwering. In 1997 overleed Yoder. Toen de New York Times in 2013 over deze zaak ging berichten, kwam de zaak aan het rollen. In 2014 kwam het seminarie waar Yoder aan verbonden was met een verklaring waarin ze erkende tekortgeschoten te zijn. Men liet onderzoek doen naar de aanklachten tegen Yoder. Dat rapport werd in 2015 gepubliceerd.

Ook nadat het misbruik van Yoder bekend werd, bleef men de boeken lezen.

Yoder staat in mijn boekenkast

Tijdens mijn studie moest ik het Yoders boek The Politics of Jesus lezen voor een bijvak ethiek. Tijdens dit bijvak stond de theorie van de gerechtvaardigde oorlogsvoering centraal. We lazen Yoder, omdat hij een gezaghebbende pacifistische stem was. Het verhaal van zijn misbruik van meerdere vrouwen was toen nog niet bekend. Toen dat wel naar buiten kwam, was dat een schok: hoe kon iemand met zo’n gerespecteerde ethische visie tot dit gedrag komen?

The Politics van Jesus staat nog steeds in mijn boekenkast. De reden is vrij banaal: ik had in het boek gewerkt met markeerstiften, waardoor mijn exemplaar onverkoopbaar zou zijn. Nu dit boek in mijn boekenkast is blijven staan, is het voor mij een waarschuwing: leer en leven kunnen sterk uiteenlopen. Ook iemand met een strenge moraal kan zich aan zijn duistere kant gewonnen geven. Het boek staat ook nog in mijn boekenkast als herinnering dat het lang duurt voordat de verhalen over misbruik serieus genomen worden. Maar de eerdere column van Maaike Harmsen, over Cancel Culture in de boekenkast zet daar vraagtekens bij.

Misbruik in vergelijking met plagiaat

Ook nadat het misbruik van Yoder bekend werd, bleef men de boeken lezen. In Nederland verschenen er na die tijd in ieder geval nog twee proefschriften over de opvattingen van Yoder. Kun je met deze wetenschap de boeken van Yoder nog wel aanschaffen, lezen en bestuderen? Dat kan naar mijn idee zeker, maar dan wel op voorwaarde dat het misbruikverhaal niet verdoezeld wordt. Wie Yoder vandaag de dag leest zal vooral moeten analyseren op welke manier Yoders theologie bijdraagt aan het mogelijk maken en het bagatelliseren van dit misbruik.

De boeken van Yoder die beschikbaar zijn vertellen deze achtergrond niet. Yoders boeken zijn niet uit de schappen gehaald en heruitgegeven met een verwijzing naar de problematische kant van Yoder. Het lijkt mij geen goede zaak dat de boeken van Yoder op de oude wijze beschikbaar zijn. Ook omdat het wrang is te bedenken dat Yoder schreef over de vraag wat men zou moeten doen als iemand een geliefde van je kwetst of pijn doet, of over de kracht van onwetend lijden.

Onbevangen Yoder lezen en citeren kan niet meer.

Daarmee krijg je het idee dat misbruik anders wordt behandeld dan iets als plagiaat. In 2016 werd de evangelicale hoogleraar Nieuwe Testament Peter O’Brien beschuldigd van plagiaat in een pas uitgebracht commentaar op Hebreeën. Ook andere commentaren, die door O’Brien waren geschreven, werden onderzocht. Het gevolg was dat de uitgevers van deze commentaren besloten om de commentaren die door O’Brien waren geschreven terug te trekken; ze voldeden immers niet aan de wetenschappelijke standaard. In een verklaring stelde de 81-jarige O’Brien, dat hij inzag dat de commentaren niet aan deze standaard voldeden, maar dat het niet zijn intentie was geweest om plagiaat te plegen.

Toch maar cancellen?

Het gevolg is dat de commentaren van O’Brien, waar een verdenking van plagiaat op rustte, niet meer verkrijgbaar zijn en de boeken van Yoder nog wel, zonder een verwijzing naar de beschuldigingen van misbruik. Dat is toch wel een vreemde gang van zaken. Ik denk dat het goed is dat Yoder gelezen blijft worden. Al is het om te blijven beseffen dat de biografie van de auteur ertoe doet en dat je moet weten tot wie je je verhoudt.

De casus van Yoder zal niet de laatste zijn. Enkele jaren geleden kwam het verhaal naar buiten dat Jean Vanier zich ook schuldig had gemaakt aan seksueel misbruik. Vanier had internationaal veel aanzien verworven door de oprichting van L’Arche, een woonvorm voor kwetsbare mensen.

Ook hier bleek een internationaal gerespecteerde geestelijke een destructieve kant te hebben. Het bestuderen van Yoder kan wellicht ook helpen om mechanismen op het spoor te komen, die misbruik in de hand werken of die ervoor zorgen dat beschuldigingen decennialang niet serieus genomen worden. Om die reden lijkt het mij niet goed om Yoder te cancellen. Maar onbevangen Yoder lezen en citeren kan ook niet meer.