Kerst in de gevangenis

Als je op een kerstochtend bij de gevangenis aankomt en vervolgens naar binnen gelaten wordt, is daar weinig kerstsfeer te vinden. Een enkele kerstversiering, maar dat is het dan ook. Het gebouw straalt dezelfde kilte uit als altijd. De controle is uiteraard ook dezelfde als altijd. En het personeel doet zijn werk als altijd. Deuren gaan open en direct daarna weer dicht. Geen kerstmuziek uit luidsprekers, zoals je dat misschien in de afgelopen weken in de winkels gehoord hebt.

Kerkdienst

En toch kom ik graag in de gevangenis op kerstmorgen. Want straks is er de kerstdienst en voor mij is het steeds weer bijzonder die in de bajes mee te maken en mee te vieren. Waarom? Omdat ik het gevoel heb dat ik daar tussen de mannen of vrouwen op de één of andere manier dichter bij het oorspronkelijke verhaal van Kerst kom dan in mijn thuiskerk.

Ook in mijn thuiskerk vier ik graag Kerst, bijzonder graag zelfs. Maar toch klinkt de boodschap in de context van de gevangenis anders. Je zit dichter op het ruwe leven zonder opsmuk en zonder opmaak; dichter op het ruwe leven zoals we dat ook in het evangelieverhaal van de geboorte van Jezus tegen komen. De omstandigheden van de geboorte van Jezus zijn armoedig en de eerste kraambezoekers, de herders, zijn ruwe tijdgenoten zonder enig aanzien. In de gevangenis kom je ook de mensen van de zelfkant van de maatschappij tegen. Geen herders, maar wel mensen die voor kortere of langere tijd niet bij de maatschappij mogen horen. Mensen die over het algemeen de harde kanten van het leven kennen. De predikanten besteden bijzonder veel aandacht aan de diensten op kerstmorgen. Als het kan met musici van binnen of buiten en uiteraard met iets lekkers bij de koffie. Hier in de kerkdienst is ook de plek om aan degenen buiten te denken die je mist en voor hen te bidden. En met name dat laatste is erg belangrijk.

Zwaar

Met Kerst is detentie voor velen bijzonder zwaar. Natuurlijk is niet de hele populatie van de gevangenis verbonden met het christelijk geloof maar voor velen is het kerstfeest in het verleden wel een familiefeest geweest en zo missen zij op deze dagen hun partners, kinderen of ouders wel in het bijzonder. Geen mogelijkheden om samen aan tafel te zitten of om samen gezellig de dag door te brengen. Integendeel, met de kerstdagen zit je dikwijls, meer dan anders, op cel – alleen of met zijn tweeën –, omdat er op deze feestelijke dagen minder activiteiten zijn dan op andere dagen, zoals werk, sport of bibliotheek. Meer dan anders word je geconfronteerd met je leven zoals het gegaan is. Meer dan anders word je geconfronteerd met de lange nachten. Met de eenzaamheid. Met het gemis. Mogelijk ook met je schuld.

Het Woord is vlees geworden

Met Kerst vieren we dat God zelf mens wordt in de nacht van mensen. En dat betekent, dat het duister van onze wereld en het donker van ons eigen leven vanaf dat moment onlosmakelijk verbonden zijn met God. Want Hij wil dáár leven en Hij wil dáár in het menselijk donker met mensen omgaan.

Wat duidelijk wordt in de nacht van Bethlehem, is dat God onvoorwaardelijk daar is gaan staan, waar mensen zich bevinden. Nee, niet daar waar we denken dat het mens-zijn op z’n best te zien is… maar daar waar de dubbelzinnigheid en de pijn van mensen aanwezig zijn. In een armoedige stal. Bij de herders op het veld. In de nacht van mensen.

‘Het woord is mens geworden’, zegt Johannes. In de vertaling van 1951 werd gezegd: ‘Het woord is vlees geworden’. Met het woord ‘vlees’ wordt niet een of ander ideaalbeeld van menselijkheid bedoeld, maar ‘vlees’ staat voor de rauwe werkelijkheid van mensen. ‘Vlees’ staat voor ons leven zoals het is: met z’n ups en downs, met onze vreugdes en het verdriet, met onze eenzaamheid en angst, met onze verslavingen en eigenaardigheden, met onze kwetsbaarheid en vergankelijkheid. Zó wordt God mens. Niet verheven boven de werkelijkheid van ons mensen, maar er midden in. Hij is daar te vinden, waar wij de vraag stellen of dat nog wel menselijk is. Hij is dus ook in de gevangenis te vinden, waar mensen leven die door de maatschappij schuldig bevonden zijn aan een delict of daarvan verdacht worden en die daarom opgesloten zijn.

Het is de taak van de predikant om die nabijheid Gods in de kerkdienst in de gevangenis over te brengen. Dat God dáár wil wonen waar mensen zich bevinden, ook aan de zelfkant van de maatschappij.

Engelen

Ook engelen kom je op kerstmorgen tegen in de gevangenis, al zullen ze zichzelf nooit zo zien. Het zijn de vrijwilligers die bij en na de kerkdienst aanwezig zijn of musici die met hun muzikale bijdrage de kerkdienst feestelijker maken. Het zijn leden van omliggende gemeenten of parochies – soms ook van verder weg – die op kerstmorgen ervoor kiezen om niet bij hun geliefden te zijn of in hun eigen gemeente maar bij de mannen of vrouwen in de gevangenis. Zij maken daar zichtbaar en ervaarbaar dat de liefde van God niet alleen een verhaaltje is, maar door mensen ook vertaald wordt in aanwezigheid en genegenheid. Ik heb het zelfs meegemaakt dat er een hele groep jongelui in alle vroegte op kerstmorgen vanuit huis vertrok, om in een gevangenis van honderd kilometer verderop te zingen voor en met gedetineerden. Zij hadden ook nog – met toestemming van de directie van de gevangenis – lekkers meegebracht om uit te delen…

Voor gedetineerden zijn deze vrijwilligers van ongelofelijk groot belang. Zij drukken uit dat de maatschappij zich niet volledig van hen heeft afgekeerd, maar dat er mensen zijn die ervoor kiezen om zelfs op kerstmorgen bij hen te zijn en met hen te vieren. Zij zijn zichtbare tekenen van de liefde Gods. Dat is ongelofelijk belangrijk.

Zoals sowieso het meeleven vanuit de kerken met gedetineerden van uitermate groot belang is. Naar sommige gevangenissen worden vanuit de plaatselijke gemeente kaarten gestuurd; andere gemeenten of parochies stellen kleine kerstgeschenken zoals telefoonkaarten beschikbaar.

Kerststal

In de kerstdienst en ook in de diensten op de gewone zondagen is de gemeente dikwijls een internationaal publiek. Soms wordt de preek in meerdere talen gehouden en worden in ieder geval de schriftlezingen in meerdere talen afgedrukt.

In Zuid-Amerika wordt erg veel waarde gehecht aan kerststallen. In één van de gevangenissen waar vreemdelingen verblijven, kwamen Zuid-Amerikaanse gedetineerden op het idee zelf een kerststal te maken. Samen met de predikant en de afdeling houtbewerking gingen ze aan de slag. De figuren werden ontworpen en met veel inzet en liefde en handenarbeid gemaakt en geschilderd. Een mooi geheel ontstond. Degene die het Jezus-kindje gemaakt had, bewaarde dat figuurtje tot de Kerst op zijn cel en in de kerstdienst werd het kindje in de kribbe gelegd. Ver van huis en ver van degenen die hun lief zijn, werd zo het geloof in de liefde Gods gevierd en even de verbinding met thuis gelegd. ‘Nu zijt wellekome’.